tym skuteczniej, że ukrywał swą niegodziwość pod płaszczykiem zbożnego oddania (2Ts 2:3-12; por. Mt 7:15, 21-23).

W Pismach Hebrajskich w Przekładzie Nowego Świata „zbór” jest przeważnie odpowiednikiem słowa kahál, które wywodzi się od rdzenia oznaczającego „zwoływać; zgromadzać; zbierać” (Lb 20:8; Pwt 4:10). Często oznacza ono zorganizowaną grupę ludzi, np. w wyrażeniach „zbór Izraela” (Kpł 16:17; Joz 8:35) „zbór izraelski” (1Kl 8:14), „zbór prawdziwego Boga” (Neh 13:1), „zbór Jehowy” (Lb 20:4; Pwt 23:2, 3; 1Kn 28:8; Mi 2:5). Odnosi się też do grupy ludzi zgromadzonej w celach religijnych (Pwt 9:10; 18:16; 1Kl 8:65; Ps 22:25; 107:32) czy wojennych (1Sm 17:47; Eze 16:40) bądź dla rozstrzygnięcia spraw wagi państwowej (1Kl 12:3). W Księdze Kaznodziei użyto pokrewnego określenia kohélet, czyli „zgromadzający; zbierający; zwołujący” (Kzn 1:1, 12). Nazwano nim Salomona, który jako król zgromadzał, zbierał ludzi w celu oddawania czci Jehowie, np. gdy nakazał swym poddanym przybyć do nowo zbudowanej świątyni w Jerozolimie (1Kl 8:1-5; 2Kn 5:2-6).

W Chrześcijańskich Pismach Greckich „zbór” jest tłumaczeniem słowa ekklesía. Wywodzi się ono z dwóch wyrazów: ek — „z; od” oraz kaléo — „wołać; wzywać”. Oznacza więc grupę osób wezwanych lub zwołanych w sposób oficjalny albo nieoficjalny. W Dziejach 7:38 opisano nim „zbór” Izraela, a w innym miejscu „zgromadzenie” w Efezie, podburzone przez złotnika Demetriusza przeciwko Pawłowi i jego towarzyszom (Dz 19:23, 24, 29, 32, 41). Najczęściej jednak słowo to odnosi się do zboru chrześcijańskiego. Może przy tym chodzić o zbór rozumiany jako ogół chrześcijan (1Ko 12:28), o zbór w jakimś mieście, np. w Jerozolimie (Dz 8:1), Antiochii (Dz 13:1) czy w Koryncie (2Ko 1:1), albo o określoną grupę zbierającą się w czyimś domu (Rz 16:5; Flm 2). Dlatego też gdzieniegdzie jest mowa o „zborach” lub „zborach Bożych” (Dz 15:41; 1Ko 11:16). Polskie przekłady katolickie tradycyjnie używają w wersetach dotyczących zboru chrześcijańskiego słowa „Kościół” (zob. np. 1Ko 16:19, BT, BWP).

W Septuagincie greckie słowo ekklesía jest zazwyczaj tłumaczeniem hebrajskiego kahál, jak choćby w Psalmie 22:22 (21:23, LXX; por. przyp. w NW).

Zbór Izraela. Od czasów Mojżesza zborem nazywano naród izraelski. W myśl postanowienia Jehowy nie był on kierowany demokratycznie, lecz teokratycznie — przez samego Boga, który zawarł z nim przymierze Prawa (Wj 19:3-9; 24:6-8). Ponieważ pośrednikiem tego przymierza był Mojżesz, Izraelici mogli powiedzieć: „Mojżesz nałożył na nas prawo jako nakaz, dziedzictwo zboru Jakuba” (Pwt 33:4). Jednakże ich Sędzią, Ustawodawcą i Królem pozostawał Jehowa (Iz 33:22). Jako naród byli więc zborem Bożym, „zborem Jehowy” (Lb 16:3; 1Kn 28:8).

Hebrajskie kahál („zbór”) jest niekiedy używane razem ze słowem ʽedah („zgromadzenie”) (Kpł 4:13; Lb 20:8, 10). To drugie wywodzi się od rdzenia „wyznaczyć; przeznaczyć” i odnosi się do grupy osób przychodzących na umówione spotkanie. Często dotyczy całego narodu, np. w wyrażeniu „zgromadzenie Izraela” (Wj 12:3). „Zbór” (kahál) izraelski składał się w zasadzie z rodowitych Hebrajczyków (Lb 15:15), a do „zgromadzenia” (ʽedah) najprawdopodobniej zaliczano także osiadłych przybyszów, którzy się do nich przyłączyli (Wj 12:19). Wydaje się jednak, że w szerszym znaczeniu także „zbór” obejmował obrzezanych osiadłych przybyszów (Lb 15:14-16).

Ale nie wszyscy mieli prawo należeć do „zboru Jehowy”. Nie mógł do niego wejść żaden kastrat ani ten, „komu odcięto członek męski”. To samo dotyczyło synów z nieprawego łoża, Ammonitów i Moabitów — „aż do dziesiątego pokolenia”. Natomiast synowie Edomitów i Egipcjan mogli „wejść do zboru Jehowy” już „w trzecim pokoleniu” (Pwt 23:1-8). Niedopuszczenie do zboru „aż do dziesiątego pokolenia” potomków kogoś, kto się urodził z nieprawego łoża, podkreślało wagę przykazania zakazującego cudzołóstwa (Wj 20:14). A chociaż mężczyźni z okaleczonymi narządami płciowymi nie mieli wstępu do „zboru Jehowy”, mogli czerpać otuchę ze słów zapisanych w Izajasza 56:1-7. Oczywiście osoby, które w starożytnym Izraelu były poza „zborem Jehowy”, miały możliwość korzystania z darów i dobrodziejstw udostępnianych przez Jehowę ludziom ze wszystkich narodów (Rdz 22:15-18).

Jeżeli ktoś ze zboru Izraela zgrzeszył nieumyślnie, okazywano mu miłosierdzie, ale jeśli uczynił to świadomie — był skazywany na śmierć (Lb 15:27-31). ‛Zgładzony spośród zboru’ miał być np. człowiek ceremonialnie nieczysty, który nie chciał się oczyścić albo jadł mięso ofiary pojednania lub coś ze świętych rzeczy; taka sama kara groziła za spożywanie krwi bądź tłuszczu zwierząt złożonych na ofiarę (Lb 19:20; Kpł 7:21-27; 17:10, 14; 22:3). „Zgładzona spośród swego ludu” miała też zostać osoba, która pracowała w dniu sabatu (Wj 31:14), oddała swego potomka Molochowi, zwracała się do mediów i ludzi trudniących się przepowiadaniem wydarzeń lub dopuszczała się pewnych niedozwolonych praktyk seksualnych, oraz ‛każda dusza, która się nie trapiła’ podczas dorocznego Dnia Przebłagania (Kpł 20:1-6, 17, 18; 23:27-30; zob. też Wj 30:31-33; Kpł 17:3, 4, 8, 9; 18:29; 19:5-8).

Zbór Izraela, stanowiący jedną społeczność złożoną z poszczególnych osób, był podzielony na plemiona, rodziny i domy. Na taką strukturę organizacyjną zdają się wskazywać wydarzenia związane z Achanem — Jozue polecił podejść Izraelitom najpierw według plemion, potem według rodzin, następnie według domów, a w końcu „kazał podchodzić (...) krzepkiemu mężowi za krzepkim mężem”, aż okazało się, że winowajcą jest Achan (Joz 7:10-19).

Zbór izraelski często reprezentowali mężczyźni wykonujący odpowiedzialne zadania (Ezd 10:14). Na przykład dar ofiarny z okazji ukończenia budowy przybytku złożyli „naczelnicy plemion” (Lb 7:1-11). „Wiarogodną umowę” zawartą za czasów Nehemiasza potwierdzili pieczęcią kapłani, lewici oraz „naczelnicy ludu” (Neh 9:38 do 10:27). Podczas wędrówki po pustkowiu Izraelici mieli „naczelników zgromadzenia, wzywanych na spotkanie, mężów sławnych”, spośród których 250 przyłączyło się do buntu Koracha, Datana, Abirama oraz Ona przeciwko Mojżeszowi i Aaronowi (Lb 16:1-3). Na polecenie Boga Mojżesz wybrał 70 starszych Izraela, by mu pomagali nieść „ciężar ludu”, przekraczający jego siły (Lb 11:16, 17, 24, 25). W Kapłańskiej 4:15 wspomniano jeszcze o „starszych zgromadzenia”. Wszystko wskazuje więc na to, że w roli przedstawicieli całego narodu występowali starsi, naczelnicy, sędziowie i urzędnicy (Lb 1:4, 16; Joz 23:2; 24:1).

Na pustkowiu używano dwóch srebrnych trąb, które służyły do zwoływania zgromadzenia i do sygnalizowania zwijania obozu. Jeśli zadęto w obie, całe zgromadzenie miało zgodnie z umową stawić się przed Mojżeszem przy wejściu do namiotu spotkania. Kiedy zagrano na jednej, mieli się tam pojawić „naczelnicy będący zwierzchnikami tysięcy Izraela” (Lb 10:1-4). Czasami zgromadzenia zwoływali królowie (1Kl 8:5; 2Kn 20:4, 5); np. Ezechiasz za pośrednictwem gońców wezwał lud do Jerozolimy na uroczyste obchody Paschy (2Kn 30:1, 2, 10-13).

W późniejszych czasach znaczną władzę uzyskał Sanhedryn — trybunał składający się z arcykapłana i 70 innych poważanych przedstawicieli narodu, nazwany „zgromadzeniem starszych ludu” (Łk 22:66; Mt 26:59).

W okresie niewoli babilońskiej lub wkrótce potem Żydzi zaczęli się zgromadzać w budynkach nazywanych synagogami. Z czasem pojawiły się one w różnych miejscach — np. Jezus nauczał w synagodze w Nazarecie (Łk 4:16-21). Były to w gruncie rzeczy miejsca, w których przekazywano pouczenia — czytano i objaśniano Pisma — a także modlono się i wysławiano Boga (Dz 15:21; zob. SYNAGOGA).

Zbór Izraela był niezwykle uprzywilejowany. Mojżesz przypomniał mu: „Jesteś bowiem ludem świętym dla Jehowy, twego Boga. Ciebie Jehowa, twój Bóg, wybrał, abyś był jego ludem, szczególną własnością, ze wszystkich ludów, które są na powierzchni ziemi” (Pwt 7:6). Jednakże gdy Żydzi nie przyjęli Syna Jehowy, zostali przez Niego odrzuceni i przestali być zborem Bożym (Mt 21:43; 23:37, 38; Łk 19:41-44; Dz 4:24-28; 13:23-29).

Chrześcijański zbór Boży. Zanim jeszcze naród żydowski utracił pozycję zboru Bożego, Jezus Chrystus, mówiąc o sobie, zapowiedział: „Na tym masywie skalnym zbuduję mój zbór” (Mt 16:18). Piotr, do którego się wtedy zwracał, zrozumiał, że owym „masywem skalnym” jest sam Jezus, dlatego później nazwał go symbolicznym „kamieniem” — odrzuconym wprawdzie przez ludzi, ale „wybranym, drogocennym u Boga” — oraz „fundamentowym kamieniem narożnym”, niesprawiającym rozczarowania nikomu, kto pokłada w nim wiarę (1Pt 2:4-6; Ps 118:22; Iz 28:16). Również Paweł potwierdził, że Jezus Chrystus stanowi fundament, na którym został zbudowany zbór chrześcijański (1Ko 3:11; Ef 2:19-22). A ponieważ zbór ten należy do Jehowy, całkiem słusznie nazywa się go „zborem Bożym” (Gal 1:13; Dz 20:28).

Chrystus jest nie tylko fundamentem zboru (gr. ekklesía) chrześcijańskiego, ale także jego Głową. Dlatego napisano, że Bóg „podporządkował wszystko pod jego stopy i nad wszystkim uczynił go głową dla zboru, który jest jego ciałem, pełnią Tego, który dopełnia wszystko we wszystkim” (Ef 1:22, 23; zob. też Kol 1:18).

Chrześcijański zbór Boży zajął miejsce zboru izraelskiego w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e., kiedy w Jerozolimie został wylany na uczniów Jezusa duch święty. Przyszli członkowie tego zboru zaczęli przyłączać się do Jezusa już na początku jego ziemskiej służby, wkrótce po tym, jak dał się ochrzcić (Jn 1:35-43; Dz 2:1-4). Spomiędzy swych pierwszych naśladowców wybrał on 12 apostołów (Łk 6:12-16). Później powołał Saula z Tarsu na „apostoła dla narodów” (Rz 11:13; Dz 9:1-19). Dwunastu wiernych apostołów Baranka, Jezusa Chrystusa (wśród nich Maciej, który zastąpił Judasza),