i determinacja, z jaką często niosą lub niestrudzenie ciągną przedmioty dwa czy więcej razy cięższe od nich samych. Ze wszystkich sił starają się osiągnąć zamierzony cel i nie rezygnują nawet wtedy, gdy się przewrócą, poślizgną lub stoczą ze stromej powierzchni. W duchu niezwykłej współpracy utrzymują w gnieździe wzorową czystość oraz troszczą się o swe towarzyszki, pomagając rannym lub zmęczonym wrócić do mrowiska.

Tłumaczenie hebrajskiego wyrażenia goʼél haddám. Słowo goʼél (używane w odniesieniu do mściciela krwi) to imiesłowowa forma czasownika gaʼál, oznaczającego „odzyskać; wyratować; wybawić; odkupić; wykupić” (Wj 15:13; Kpł 25:25; Ps 69:18; 72:14; Iz 43:1). W prawie hebrajskim określenie to dotyczyło najbliższego krewnego płci męskiej, który był zobowiązany pomścić krew zabitego człowieka (Lb 35:19). Słowo goʼél oznaczało też krewnego, któremu przysługiwało prawo wykupu (Kpł 25:48, 49; Rut 2:20, przyp. w NW; zob. WYKUP, WYKUPICIEL).

Prawo do pomszczenia niewinnej krwi wynika z zasady dotyczącej świętości krwi i życia ludzkiego, którą Jehowa oznajmił Noemu: „Będę żądał z powrotem krwi waszych dusz (...) z ręki każdego, kto jest jego bratem, będę żądał z powrotem duszy człowieka. Kto przelewa krew człowieka, przez człowieka zostanie przelana jego własna krew, bo na obraz Boży uczynił On człowieka” (Rdz 9:5, 6). Rozmyślny zabójca miał zostać uśmiercony przez „mściciela krwi”; nie wolno było przyjąć za niego żadnego okupu (Lb 35:19-21, 31).

Jehowa dopilnuje, by niewinna krew wszystkich Jego wiernych sług została w wyznaczonym czasie pomszczona (Pwt 32:43; Obj 6:9-11).

Sprawiedliwe prawa Jehowy wyraźnie odróżniały zabójców umyślnych od przypadkowych. Dla tych drugich życzliwie przewidziano miasta schronienia, dokąd mogli uciec przed mścicielami krwi (Lb 35:6-29; Pwt 19:2-13; Joz 20:2-9). Ustanowiono też sądy, które zajmowały się rozpatrywaniem spraw związanych z winą krwi (Pwt 17:8, 9; 2Kn 19:10).

(hebr. zewúw: „muchy”).

Dwuskrzydły owad z rodziny muchowatych (Muscidae), który zazwyczaj składa jaja na gnijących substancjach organicznych. Krótkie szczecinki pokrywające jego tułów i nogi oraz lepkie włoski na spodzie stóp są siedliskiem bakterii — jedna mucha domowa może ich przenieść miliony.

„Martwe muchy sprawiają, że olejek wytwórcy maści cuchnie, burzy się” — zauważył pisarz Księgi Kaznodziei. Podobnie jak martwe, rozkładające się muchy powodują, że olejek zaczyna cuchnąć, fermentować i staje się bezużyteczny, tak odrobina głupoty może zaszkodzić reputacji kogoś, „kto jest cenny ze względu na mądrość i chwałę” (Kzn 10:1).

Izajasz zapowiedział, że Jehowa zagwiżdże na muchy znajdujące się na końcu kanałów Nilu w Egipcie i na pszczoły z Asyrii, by obsiadły urwiste doliny potoków, rozpadliny skalne, cierniste zarośla i wszystkie wodopoje Judy. Oczywiście jest to przenośnia, w której muchy zobrazowały wojska egipskie, a pszczoły — asyryjskie (Iz 7:18, 19).

Filistyński bóg wielbiony w Ekronie nosił imię Baal-Zebub, co znaczy „pan much”. Dlatego zdaniem niektórych jego czciciele przypisywali mu władzę nad tymi owadami. A ponieważ Baal-Zebub był bogiem wyroczni, według innych jego imię może oznaczać, że objawiał przyszłość za pomocą lotu lub brzęczenia muchy (2Kl 1:2, 6; zob. BAAL-ZEBUB; GIEZ).

(hebr. péred; pirdáh: „mulica”).

Mieszaniec powstały ze skrzyżowania ogiera osła z klaczą konia. Sylwetką przypomina konia, ale jego krótka, duża głowa, długie uszy, małe kopyta i ogon zakończony kępką długich włosów są charakterystyczne dla osła. Muł (Equus asinus mulus) łączy w sobie niektóre zalety obojga rodziców: wytrzymałość, odporność i pewność ruchów osła oraz siłę, żywotność i odwagę konia. Jest odporniejszy na choroby niż koń, bardziej cierpliwy przy noszeniu wielkich ciężarów i żyje znacznie dłużej. Osłomuł, mieszaniec pochodzący ze skrzyżowania ogiera konia z oślicą, jest mniejszy niż muł, nie jest taki silny i nie ma tak ładnej sylwetki. Poza nielicznymi wyjątkami muły i mulice są bezpłodne.

Królowie, którzy chcieli posłuchać mądrości Salomona, obdarowywali go m.in. mułami (1Kl 10:24, 25; 2Kn 9:23, 24). Zwierzęta te być może nabywano też od kupców, np. od Fenicjan (Eze 27:8, 9, 14). W czasach Dawida na mułach jeździli dostojnicy. Gdy Salomon miał zostać namaszczony na króla przy Gichonie, przybył tam na mulicy Dawida (2Sm 13:29; 18:9; 1Kl 1:33, 34, 38, 39).

Muły były cenionymi zwierzętami jucznymi (2Kl 5:17; 1Kn 12:40). Jehowa zapowiedział za pośrednictwem proroka Izajasza, że Jego rozproszeni słudzy przybędą do Jerozolimy m.in. na mułach (Iz 66:20). Warto zauważyć, że zgodnie z tym proroctwem wygnańcy powracający z Babilonu przyprowadzili ze sobą prócz innych jucznych zwierząt także 245 mułów (Ezd 2:66; Neh 7:68).

Biblia przestrzega ludzi, by nie upodabniali się do bezrozumnych zwierząt, takich jak koń czy