apostołów, a także 70 uczniów, kazał im nie zabierać dwóch par butów, lecz polegać na gościnności tych, którzy przyjmą dobrą nowinę (Mt 10:5, 9, 10; Mk 6:7-9; Łk 10:1, 4).

Znaczenie przenośne. Zgodnie z Prawem Mojżeszowym wdowa miała zdjąć sandał z nogi człowieka uchylającego się od zawarcia z nią małżeństwa lewirackiego; o mężczyźnie takim pogardliwie mówiono: „Dom tego, któremu zdjęto sandał” (Pwt 25:9, 10). Wręczenie sandała towarzyszyło przekazaniu komuś jakiejś własności lub prawa wykupu (Rut 4:7-10; zob. LEWIRACKIE, MAŁŻEŃSTWO).

Wypowiedź Jehowy: „Na Edom rzucę swój sandał” (Ps 60:8; 108:9), mogła oznaczać, że kraj ten zostanie ujarzmiony. Być może jest to nawiązanie do zwyczaju rzucania sandała na ziemię, którą brało się w posiadanie. Niewykluczone też, iż chodziło o wyrażenie pogardy dla Edomu, gdyż w tym samym wersecie Bóg nazwał Moab swoją „misą do mycia”. Obecnie na Bliskim Wschodzie rzucenie w kogoś sandałem jest wyrazem pogardy.

Dawid kazał Salomonowi ukarać Joaba, który w czasie pokoju „splamił krwią wojny (...) swoje sandały”, tzn. ściągnął na siebie winę krwi, zabijając wodzów Abnera i Amasę (1Kl 2:5, 6). Okoliczność, iż różne czynności poza domem (lub innym miejscem przebywania; por. Dz 12:8) wykonywano po założeniu sandałów, pozwala lepiej zrozumieć zachętę Pawła, by chrześcijanie mieli nogi obute „w wyposażenie dobrej nowiny o pokoju” (Ef 6:14, 15).

Rozwiązywanie lub noszenie komuś sandałów uważano za czynność poślednią, którą często wykonywali niewolnicy. Jan Chrzciciel odwołał się do tego zwyczaju, by wskazać na swą niższość względem Chrystusa (Mt 3:11; Mk 1:7).

Zobacz SĄD.

Zobacz NARZĘDZIA ROLNICZE.

Miejsce przeznaczone do oddawania czci prawdziwemu Bogu lub jakimś bóstwom, miejsce święte; także siedziba Boga (1Kn 22:19; Iz 16:12; Eze 28:18; Am 7:9, 13). Nie musi to być jakiś szczególny budynek, gdyż „sanktuarium” w Szechem, wspomniane w Jozuego 24:25, 26, prawdopodobnie oznaczało po prostu miejsce, gdzie setki lat wcześniej Abraham wzniósł ołtarz (Rdz 12:6, 7). Często jednak słowem „sanktuarium” określano przybytek (Wj 25:8, 9) albo świątynię w Jerozolimie (1Kn 28:10; 2Kn 36:17; Eze 24:21). W kontekście przybytku „sanktuarium” mogło oznaczać cały namiot wraz z dziedzińcem (Wj 25:8, 9; Kpł 21:12, 23), wyposażenie i przybory przybytku (Lb 10:21; por. Lb 3:30, 31) lub też Miejsce Najświętsze (Kpł 16:16, 17, 20, 33).

Ponieważ sanktuarium Boga było miejscem świętym, musiało pozostawać nieskalane (Lb 19:20; Eze 5:11). Dlatego Izraelici mieli odnosić się do tego miejsca, gdzie symbolicznie mieszkał Jehowa, „z bojaźnią nacechowaną szacunkiem” (Kpł 19:30; 26:2). Gdy zostali uprowadzeni z Ziemi Obiecanej na wygnanie, nie mieli już literalnego sanktuarium, ale Jehowa zapewnił ich, że sam niejako stanie się dla nich „sanktuarium” (Eze 11:16).

Grecki wyraz naòs może w sensie ogólnym odnosić się do całego kompleksu świątynnego (Jn 2:20) albo do jego centralnego budynku, gdzie znajdowały się oddzielone zasłoną Miejsce Święte i Miejsce Najświętsze (Mt 27:51). Na przykład gdy Zachariasz wszedł „do sanktuarium”, by ofiarować kadzidło, w rzeczywistości wstąpił do Miejsca Świętego, gdyż właśnie tam stał ołtarz kadzielny (Łk 1:9-11).

Sanktuarium, czyli miejscem świętym, jest też niebiańska siedziba Boga. Apostoł Jan ujrzał tam w wizji Arkę Przymierza — było to po tym, jak „zadął w trąbę siódmy anioł” (Obj 11:15, 19). Jakiś czas później Jan zobaczył wyłaniających się z sanktuarium aniołów, a w związku z wylaniem „siedmiu czasz gniewu Bożego” usłyszał dobiegający stamtąd „donośny głos” (Obj 14:15, 17; 15:5, 6, 8; 16:1, 17).

O ziemskim dziedzińcu wielkiej duchowej świątyni Bożej apostołowi Janowi powiedziano w wizji: „Wstań i zmierz sanktuarium świątyni Boga i ołtarz, i tych, którzy tam oddają cześć. Ale co do dziedzińca, który jest na zewnątrz sanktuarium świątyni, wyrzuć go precz i nie mierz, bo został dany narodom, a one będą deptać święte miasto przez czterdzieści dwa miesiące” (Obj 11:1, 2). Nie może tu chodzić o świątynię jerozolimską, zburzoną niemal 30 lat wcześniej. Ponieważ narody znajdują się na ziemi, więc dziedziniec, który im ‛dano’, także musi być na ziemi. A zatem wyobraża on stan namaszczonych duchem naśladowców Jezusa, gdy jeszcze przebywają na ziemi. Narody nie mogłyby deptać miejsca położonego w niebie, ale mogą poniżać tych, którzy zostali zrodzeni z ducha świętego na synów Bożych i którzy mają otrzymać niebiańskie dziedzictwo z Chrystusem (Obj 3:12). Podobnie proroctwa Daniela dotyczące powalenia ‛ustalonego miejsca sanktuarium’ (Dn 8:11) oraz ‛zbezczeszczenia sanktuarium’ (Dn 11:31) najwyraźniej wskazują na wydarzenia związane z tymi, którzy usługują jako kapłani w wielkiej duchowej świątyni Boga.

Namaszczeni członkowie zboru chrześcijańskiego, czyli ciała Chrystusa, stanowią świątynię, inaczej sanktuarium, w którym Bóg przebywa swym duchem (1Ko 3:17; Ef 2:21, 22; 1Pt 2:5, 9; zob. ŚWIĄTYNIA [Namaszczeni chrześcijanie — świątynią duchową]).

(prawdopodobnie: „gałązka daktyli”).

Miejscowość w pd. części terytorium plemienia Judy (Joz 15:21, 31). Utożsamia się ją z Chirbat asz-Szamsanijat (Chorbat Sansanna), położonym ok. 12 km w kierunku pn.-pn.-wsch. od Beer-Szeby. Porównanie Jozuego 15:31 z równoległymi zestawieniami miast w Jozuego 19:5 i w 1 Kronik 4:31 wskazuje, że może chodzić o tę samą miejscowość, co Chacar-Susa lub Chacar-Susim (zob. CHACAR-SUSA).

(„księżniczka”), SARAJ (prawdopodobnie: „swarliwa”).

Przyrodnia siostra i żona Abrahama, matka Izaaka (Rdz 11:29; 20:12; Iz 51:2). Początkowo miała na imię Saraj (Rdz 17:15). Była o dziesięć lat młodsza od Abrahama (Rdz 17:17) i została jego żoną, gdy mieszkał jeszcze w chaldejskim mieście Ur (Rdz 11:28, 29). Pozostawała bezpłodna do czasu, gdy w cudowny sposób przywrócono jej zdolności rozrodcze — mimo że już zanikło u niej miesiączkowanie (Rdz 18:11; Rz 4:19; Heb 11:11).

Sara mogła mieć ok. 60 lat, gdy razem z Abrahamem opuściła Ur i zamieszkała w Charanie. W wieku 65 lat wyruszyła u boku męża z Charanu do ziemi Kanaan (Rdz 12:4, 5). Przez jakiś czas mieszkali w Szechem, potem w górzystym regionie na wsch. od Betel i w różnych innych miejscach, aż zmuszeni przez klęskę głodu udali się do Egiptu (Rdz 12:6-10).

Mimo podeszłego wieku Sara odznaczała się pięknym wyglądem. Dlatego Abraham poprosił ją, by w razie konieczności podczas podróży przedstawiała się jako jego siostra — obawiał się, że ktoś mógłby go zabić i wziąć ją sobie za żonę (Rdz 20:13). W Egipcie wskutek takiego postępowania zabrano Sarę do domu faraona, za namową jego książąt. Bóg jednak nie dopuścił, by faraon się do niej zbliżył. Potem faraon odesłał Sarę do Abrahama i polecił im, by opuścili jego kraj. Zadbał też o to, żeby mogli bezpiecznie wyjść z Egiptu ze wszystkim, co mieli (Rdz 12:11-20).

Co ciekawe, pewien starożytny papirus wspomina o faraonie, który kazał uzbrojonym ludziom schwytać piękną kobietę i zabić jej męża. A zatem lęk Abrahama o własne życie ze względu na Sarę nie był bezpodstawny. Zamiast narażać się na śmiertelne niebezpieczeństwo, bezskutecznie próbując bronić czci swej żony w obcym kraju, Abraham postąpił w sposób, który uznał za najrozsądniejszy. Należy pamiętać, że był panem swej żony. Sara chętnie podporządkowywała się Jehowie i Abrahamowi. Biblia nigdzie nie potępia Abrahama za to, co uczynił w tej sprawie.

Dziesięć lat po wkroczeniu do Kanaanu 75-letnia Sara, chcąc mieć dzieci, poprosiła Abrahama, by współżył z jej egipską służącą Hagar (Rdz 16:1-3). Wynikłe z tego trudności świadczyły o tym, iż nie był to sposób, w jaki Jehowa zamierzał spełnić daną Abrahamowi obietnicę dotyczącą „potomstwa” (Rdz 15:1-16). Gdy Hagar zaszła w ciążę, zaczęła pogardzać swą panią. Sara poskarżyła się Abrahamowi, a ten pozwolił, by postąpiła z Hagar według własnej woli. Hagar uciekła od swej pani, która ją upokarzała, ale potem okazała posłuszeństwo Bożemu nakazowi, wróciła do niej i urodziła Ismaela (Rdz 16:4-16).

Jakieś 13 lat później Bóg polecił Abrahamowi obrzezać wszystkich mężczyzn w jego domu. Przy tej okazji powiedział mu też, by już nie nazywał swej żony imieniem „Saraj”, gdyż odtąd ma na imię „Sara”, co znaczy „księżniczka”. Bóg rzekł o niej: „Będę jej błogosławił, a także dam ci z niej syna; i będę jej błogosławił, i ona rozkrzewi się w narody; od niej będą się wywodzić królowie ludów” (Rdz 17:9-27). Wkrótce potem w Mamre jeden z trzech anielskich posłańców potwierdził, że Sara urodzi syna. Usłyszawszy to, „roześmiała się w sobie, mówiąc: ‚Czy naprawdę mam zaznać rozkoszy, gdy już jestem sterana wiekiem, a i mój pan się zestarzał?’” Skarcona za taką reakcję, wystraszona Sara zaprzeczyła, że się śmiała (Rdz 18:1-15; Rz 9:9). Ponieważ w Hebrajczyków 11:11 wymieniono ją jako przykład wiary, jej śmiech najwyraźniej nie wyrażał całkowitego niedowierzania, lecz wskazywał, że myśl o urodzeniu syna w starości wydała jej się dość zabawna. Okoliczność, iż Abrahama nazywała (i to w sercu) swym panem, świadczy o jej posłuszeństwie i uległości wobec niego jako głowy, słusznie więc zachęcono chrześcijańskie żony, by brały z niej przykład (1Pt 3:5, 6).

Sara i jej mąż zamieszkali w Gerarze. Podobnie jak wcześniej, Abraham przedstawiał ją jako swą siostrę. Król Geraru, Abimelech, zabrał ją do siebie. I znowu interwencja Jehowy uchroniła Sarę. Abimelech zwrócił ją Abrahamowi i dał mu