nie można przymusić prawdziwych chrześcijan”. W odpowiedzi na ten list Trajan pochwalił Pliniusza: „Zastosowałeś (...) właściwy sposób postępowania w badaniu tych, o których Ci doniesiono, że są chrześcijanami” (Antologia listu antycznego, oprac. i tłum. J. Schnayder, Wrocław 1959, ss. 37, 38, 40).

Chrześcijanie w I w. nie budowali świątyń ani ołtarzy, nie używali krucyfiksów, nie utrzymywali utytułowanych duchownych wyróżniających się ubiorem. Nie obchodzili świąt państwowych ani nie pełnili służby wojskowej. „Ze starannego przeglądu wszystkich dostępnych informacji wynika, że do czasów Marka Aureliusza [który panował w latach 161-180 n.e.] żaden chrześcijanin nie został żołnierzem; żaden też żołnierz, gdy stał się chrześcijaninem, nie pozostawał w służbie wojskowej” (E. W. Barnes, The Rise of Christianity, 1947, s. 333).

Jednakże jak wynika z listu Pliniusza, nie wszyscy noszący miano chrześcijan okazali niezłomność, gdy zostali poddani próbie. Zgodnie z natchnionymi zapowiedziami pierwsze oznaki odstępstwa pojawiły się jeszcze przed śmiercią apostołów (Dz 20:29, 30; 2Pt 2:1-3; 1Jn 2:18, 19, 22). Przez niespełna 300 lat na pszenicznym polu chrystianizmu rozpleniały się chwasty odstępczych antychrystów, aż w końcu niegodziwy Konstantyn Wielki (odpowiedzialny za zamordowanie co najmniej siedmiu bliskich przyjaciół i krewnych) doprowadził do utworzenia religii państwowej nazwanej „chrześcijaństwem”.

Nazwane tak dla odróżnienia od przedchrześcijańskiej greckiej Septuaginty, będącej przekładem Pism Hebrajskich. Ta nowsza część Biblii bywa też często nazywana Nowym Testamentem (zob. BIBLIA).

Chrześcijańskie Pisma Greckie składają się z 27 ksiąg kanonicznych. Księgi te po śmierci Jezusa spisało pod wpływem natchnienia Bożego ośmiu mężczyzn: Mateusz, Marek, Łukasz, Jan, Paweł, Jakub, Piotr i Juda. Nie każdy z nich towarzyszył Jezusowi w czasie jego służby kaznodziejskiej; w gruncie rzeczy jedynie o trzech apostołach: Mateuszu, Janie i Piotrze, możemy tak powiedzieć z całym przekonaniem. Marek mógł być „pewnym młodzieńcem”, który szedł w niewielkiej odległości za Jezusem, gdy ten został aresztowany (Mk 14:51, 52). W dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. razem z apostołami przebywali też Jakub i Juda oraz prawdopodobnie Marek (Dz 1:13-15; 2:1). Później nawrócił się apostoł Paweł. Wszyscy ci pisarze mieli ścisły związek z ciałem kierowniczym, które w I w. przewodziło zborowi w Jerozolimie.

W jakim języku spisano te księgi? Dwadzieścia sześć powstało w greckim dialekcie koine, który pełnił wówczas rolę języka międzynarodowego; tylko Ewangelia według Mateusza pierwotnie została spisana po hebrajsku, a następnie przetłumaczona na grekę (zob. MATEUSZA, EWANGELIA WEDŁUG).

To nie przypadek sprawił, że wszyscy ci natchnieni przez Boga chrześcijanie, będący rodowitymi Żydami (Rz 3:1, 2), upowszechnili swe pisma po grecku. Nie były to przecież prywatne listy — miały trafić do szerokiego grona, być czytane i studiowane we wszystkich zborach (Kol 4:16; 1Ts 5:27; 2Pt 3:15, 16). Piszących obowiązywało polecenie, by rozprzestrzeniać dobrą nowinę i nauczać aż do najodleglejszych miejsc na ziemi, również tam, gdzie nie znano języka hebrajskiego ani łaciny (Mt 28:19; Dz 1:8). Nawet na terenach położonych bliżej Palestyny do zborów przybywało coraz więcej nie-Żydów. Poza tym gdy owi pisarze cytowali z Pism Hebrajskich, często korzystali z greckiej Septuaginty.

A oto księgi Chrześcijańskich Pism Greckich, zestawione według przybliżonych dat ich spisania (lata n.e.): Mateusza, 41; 1 i 2 Tesaloniczan, 50 i 51; Galatów, 50—52; 1 i 2 Koryntian, 55; Rzymian, 56; Łukasza, 56—58; Efezjan, Kolosan, Filemona, Filipian, 60—61; Hebrajczyków, Dzieje, 61; Jakuba, przed 62; Marka, 60—65; 1 Tymoteusza, Tytusa, 61—64; 1 Piotra, 62—64; 2 Piotra, 64; 2 Tymoteusza, Judy, 65; Objawienie, 96; Ewangelia oraz listy Jana, 98. Powstały zatem w ciągu niespełna 60 lat, co stanowi duży kontrast z blisko 11 stuleciami kompletowania Pism Hebrajskich.

Kiedy zestawiano Chrześcijańskie Pisma Greckie w jeden zbiór, nie uszeregowano poszczególnych ksiąg według czasu spisania. Zastosowano układ tematyczny, który przedstawia się następująco: 1) pięć ksiąg historycznych, czyli Ewangelie i Dzieje Apostolskie; 2) 21 listów; 3) Objawienie.

Cztery Ewangelie (słowo „ewangelia” znaczy „dobra nowina”), spisane przez Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, to cztery niezależne relacje historyczne o życiu i działalności Jezusa. Pierwsze trzy określa się nieraz mianem Ewangelii synoptycznych (tj. „o podobnym spojrzeniu”) ze względu na zbliżone ujęcie służby Jezusa w porównaniu z Ewangelią według Jana, choć bez wątpienia każda z nich nosi znamiona indywidualności pisarza. Jan uzupełnia pewne szczegóły pominięte przez pozostałą trójkę. Logicznym następstwem są Dzieje Apostolskie, opisujące historię zboru chrześcijańskiego od jego utworzenia w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r.; obejmują okres blisko 30 lat po śmierci Jezusa.

Za częścią historyczną znajduje się 21 listów, których treść dotyczy życia zboru, pojawiających się problemów, publicznej służby kaznodziejskiej i innych przywilejów, a także oczekiwań. W 13 listach występuje bezpośrednia wzmianka, że pisał je Paweł. Powszechnie uważa się go też za pisarza Listu do Hebrajczyków. Następną grupę stanowią listy skierowane w większości do ogółu zborów, a napisane przez Jakuba, Piotra, Jana i Judę. Wspaniałym uwieńczeniem całej Biblii jest Księga Objawienia, która daje wgląd w doniosłe wydarzenia mające się rozegrać w przyszłości.

Jak często pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich cytowali z Pism Hebrajskich?

Pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich powoływali się setki razy na hebrajską część Biblii. W Przekładzie Nowego Świata można znaleźć 320 takich bezpośrednich cytatów. Na liście opublikowanej przez B. Westcotta i F. Horta jest w sumie ok. 890 cytatów i nawiązań (The New Testament in the Original Greek, Graz 1974, t. I, ss. 581-595). Wszyscy natchnieni pisarze chrześcijańscy czerpali przykłady z Pism Hebrajskich (1Ko 10:11). A gdy z nich cytowali, niewątpliwie używali imienia Bożego, Jehowa. Przyznawali też, że powstały one pod wpływem natchnienia od Stwórcy i są niezbędne do tego, by człowiek Boży był całkowicie wyposażony do wszelkiego dobrego dzieła (2Tm 3:16, 17; 2Pt 1:20, 21).

Po śmierci apostołów późniejsi nienatchnieni autorzy często cytowali z Pism Greckich, tak jak natchnieni chrześcijańscy pisarze biblijni powoływali się na wcześniejsze teksty.

Uczeni prowadzący badania porównawcze mają do dyspozycji ponad 13 000 manuskryptów papirusowych i welinowych, powstałych między II a XVI w.; obejmują one całe Chrześcijańskie Pisma Greckie lub ich fragmenty. Z tej liczby ok. 5000 spisano po grecku, a pozostałe w innych językach. Ponad 2000 tych starożytnych odpisów zawiera Ewangelie, a przeszło 700 — listy Pawła. I chociaż oryginalne dzieła nie przetrwały do naszych czasów, to niektóre kopie pochodzą nawet z II w., czyli od spisania oryginałów dzieli je stosunkowo krótki okres. Dzięki tak licznym manuskryptom znawcy greki opracowali z biegiem lat dobrze oczyszczony grecki tekst Pism, pod wieloma względami potwierdzający wierność i wiarogodność współczesnych przekładów Chrześcijańskich Pism Greckich (zob. RĘKOPISY BIBLIJNE).

Tak pokaźny zasób manuskryptów skłonił pewnego uczonego do następującego wniosku: „Ogromna większość słów w Nowym Testamencie wychodzi obronną ręką z wszelkiej analizy krytycznej, nie istnieją bowiem żadne ich warianty i wystarczy po prostu przepisać ów tekst. (...) Jeśli odrzucić stosunkowo mało znaczące szczegóły — takie jak zmiana szyku, wstawienie lub opuszczenie rodzajnika przed nazwami własnymi i tym podobne — to słowa, co do których naszym zdaniem pozostają wątpliwości, nie stanowią nawet tysięcznej części całego Nowego Testamentu” (The New Testament in the Original Greek, t. I, s. 561). Warto jeszcze przytoczyć spostrzeżenie J. Finegana: „To naprawdę zdumiewające, jak krótki czas dzieli najstarsze rękopisy Nowego Testamentu od oryginałów. (...) Znane nam teksty dzieł większości autorów klasycznych opierają się na rękopisach, z których najstarsze pochodzą z okresu między IX a XI w. [n.e.] (...) A zatem tekst Nowego Testamentu jest znacznie lepiej potwierdzony niż tekst jakiejkolwiek innej starożytnej książki. Słowa, które pisarze Nowego Testamentu kierowali do ludzi żyjących w ich świecie i epoce, zmierzając ku nam, pokonały kolejne mile i stulecia, lecz niemalże nie zmieniły formy i z pewnością nie straciły nic na sile” (Light From the Ancient Past, 1959, ss. 449, 450).

Chrześcijańskie Pisma Greckie, jako integralna część Słowa Bożego, mają nieocenioną wartość. Zawierają cztery sprawozdania ze służby jednorodzonego Syna Bożego, opisujące jego pochodzenie, nauki, przykładne postępowanie, ofiarną śmierć i zmartwychwstanie. Relacja historyczna o powstawaniu zboru chrześcijańskiego oraz wylaniu ducha świętego, który przyczynił się do niezwykłego wzrostu, a także informacje dotyczące problemów zboru i sposobów ich rozwiązywania — wszystko to jest bardzo przydatne w działalności dzisiejszego zboru prawdziwych chrześcijan. Poszczególne księgi, pisane niezależnie z myślą o konkretnych osobach lub sytuacjach albo z określonym celem i z określonego punktu widzenia, tworzą razem spójną całość, w której nie brak żadnych elementów. Uzupełniając i zamykając kanon biblijny, mają obecnie doniosłe znaczenie zwłaszcza dla Izraela duchowego, który jest zborem Bożym, ale też dla wszystkich innych ludzi zabiegających o uznanie w oczach Boga.

Informacje o pisarzach oraz treści tych 27 ksiąg, a także o czasie ich powstania i dowodach autentyczności można znaleźć pod hasłami dotyczącymi poszczególnych ksiąg biblijnych.

(„[od; należący do] Chufama”).

Chufam, znany też pod imieniem Chuppim, był ‛synem’, zapewne dalszym potomkiem, Beniamina i głową domu patriarchalnego Chufamitów (Rdz 46:8, 21; Lb 26:39; zob. CHUPPIM).

(„wyryte; zapisane; wykute”).

Miasto na granicy terytorium Naftalego (Joz 19:32, 34). Jest identyfikowane ze współczesną miejscowością Chukok, choć zdaniem niektórych leży ona zbyt daleko na pn. i wsch. Znajduje się ok. 7 km na zach. od pn. krańca Jeziora Galilejskiego i góruje nad żyzną równiną Genezaret.

(„wyryte; zapisane; wykute”).

Najwyraźniej inna nazwa miasta Chelkat, które leżało na granicy terytorium Aszera, a zostało przydzielone Gerszonitom z plemienia Lewiego (Joz 19:25; 21:31, 33; 1Kn 6:74, 75; zob. CHELKAT).

Syn Arama (Rdz 10:23). Jednakże w 1 Kronik 1:17 został wymieniony wśród synów Sema. W Kodeksie aleksandryjskim oraz hebrajskim manuskrypcie Kennicotta nr 175 część tego wersetu brzmi tak samo jak Rodzaju 10:23, tzn. przed imionami Uc, Chul, Geter i Masz występuje wyrażenie „a synami Arama”. Niewykluczone więc, że w tekście masoreckim słowa te pominięto wskutek pomyłki kopisty. Ale wcale nie musiało tak być, gdyż w Piśmie Świętym określenie „synowie” odnosi się nieraz także do wnuków, a nawet do dalszych potomków. (Nieco podobnej konstrukcji użyto w 1Kn 1:4, gdzie Sema, Chama i Jafeta nie przedstawiono jako synów Noego — być może dlatego, iż zdaniem pisarza wspominanie o tak oczywistym pokrewieństwie nie miałoby sensu).

Nie wiadomo dokładnie, gdzie osiedlili się potomkowie Chula. Według Józefa Flawiusza „Otros /Hul/ dał początek Armenii” (Dawne dzieje Izraela, I, VI, 4). Niektórzy wskazują na Mezopotamię lub inne miejsca. Wielu opowiada się za kotliną Chule, leżącą na pn. od Jeziora Galilejskiego, w pobliżu biblijnych wód Merom. Imię Chul mogło się zachować zarówno w nazwie tej kotliny, jak i ziemi zwanej „Ulata”, którą w tamtej okolicy lokalizuje Flawiusz (Dawne dzieje Izraela, XV, X, 3).

(żeńska forma imienia Cheled: „długość życia; system rzeczy” lub być może: „ślepiec [gryzoń]”).

Żona Szalluma; prorokini mieszkająca w Jerozolimie za panowania wiernego króla judzkiego Jozjasza.

Gdy Jozjasz usłyszał treść „księgi prawa”, którą podczas naprawy świątyni odnalazł arcykapłan Chilkiasz, posłał kilku mężczyzn, by zapytali w tej sprawie Jehowę. Poszli do Chuldy, która przekazała im słowo Jehowy, iż na odstępczy naród spadną wszystkie nieszczęścia opisane w tej „księdze”. Dodała jednak, że ponieważ Jozjasz ukorzył się przed Jehową, nie będzie musiał na to patrzeć, lecz dołączy ‛do swych praojców i w pokoju zostanie zabrany na swój cmentarz’ (2Kl 22:8-20; 2Kn 34:14-28).

Niektórzy uważają, że proroctwo Chuldy się nie spełniło, gdyż Jozjasz zginął w bitwie, do której niepotrzebnie doprowadził (2Kl 23:28-30). Ale „pokój”, w którym miał ‛zostać zabrany na swój cmentarz’, przeciwstawiono „nieszczęściu”, jakie czekało Judę (2Kl 22:20; 2Kn 34:28). Jozjasz zginął przed nieszczęściem z lat 609-607 p.n.e., kiedy to Babilończycy oblegli i zburzyli Jerozolimę. Poza tym zapowiedź, że zostanie ‛zabrany do swych praojców’, wcale nie wykluczała gwałtownej śmierci na wojnie, o czym świadczy użycie podobnego zwrotu — ‛spocząć ze swymi praojcami’ — zarówno w odniesieniu do śmierci na polu bitwy, jak i do naturalnego zgonu (por. Pwt 31:16; 1Kl 2:10; 22:34, 40).

(„miejsce jaszczurki piaskowej”).

Miasto w górzystym regionie Judy (Joz 15:20, 48, 54). Jego położenie jest obecnie nieznane.

(„osłona”).

Przełożony trzynastego z 24 oddziałów kapłańskich, które zorganizował Dawid (1Kn 24:1-3, 7, 13).

Potomek Beniamina wymieniony wśród jego „synów”, którzy przybyli do Egiptu z Jakubem w r. 1728 p.n.e. lub tam się urodzili za jego życia (Rdz 46:8, 21). Inne fragmenty wskazują, iż był on albo wnukiem, albo prawnukiem Beniamina poprzez Belę i Iriego (Ira) (1Kn 7:6, 7, 12; w 8:1-5 najwyraźniej występuje pod imieniem Churam). Ze względu na swój wiek Beniamin chyba nie mógł mieć wnuków, gdy przybył do Egiptu, ale słowa z Rodzaju 46:8 mogą też obejmować tych, którzy urodzili się w Egipcie za życia Jakuba, a niekoniecznie przed tym, jak razem z domownikami przybył do tego kraju (zob. BENIAMIN 1). W drugim spisie Izraelitów na pustkowiu wśród plemienia Beniamina wymieniono Chufamitów, rodzinę wywodzącą się od Chuppima (znanego też jako Chufam) (Lb 26:1-4, 38, 39). O Chuppimie wspomina także 1 Kronik 7:14, 15 w związku z Manassesem, ale powiązanie to jest niejasne.