że „był (...) innego ducha” niż większość Izraelitów, zniechęconych złymi wieściami przekazanymi przez dziesięciu zwiadowców (Lb 14:24), w określeniach tych także można dostrzec podstawowe znaczenie słowa „duch”, rozumianego jako siła, która popycha człowieka do zrobienia lub powiedzenia czegoś. Eliasz pełnił służbę dla Boga z ogromną energią i gorliwością, a Elizeusz jako jego następca prosił, by przypadły mu dwie części jego ducha (2Kl 2:9, 15). Jan Chrzciciel odznaczał się taką samą energią i zapałem, jak Eliasz, dzięki czemu wywierał przemożny wpływ na swych słuchaczy, tak iż można było powiedzieć, że działał „z duchem i mocą Eliasza” (Łk 1:17). Z kolei królowej Szeby ‛zabrakło ducha’, gdy mądrość i bogactwo Salomona wprawiły ją w zachwyt i zaparły jej dech w piersi (1Kl 10:4, 5). W tym samym podstawowym znaczeniu czyjś duch może zostać ‛pobudzony’ lub ‛powstać’ (1Kn 5:26; Ezd 1:1, 5; Ag 1:14; por. Kzn 10:4), ‛zaniepokoić się’ lub ‛burzyć’ (Rdz 41:8; Dn 2:1, 3; Dz 17:16), ‛uspokoić się’ (Sdz 8:3), być „w udręce”, ‛omdlewać’ (Hi 7:11; Ps 142:2, 3; por. Jn 11:33; 13:21), „odżywać” lub ‛zostać pokrzepiony’ (Rdz 45:27, 28; Iz 57:15, 16; 1Ko 16:17, 18; 2Ko 7:13; por. 2Ko 2:13).

Duch a serce. Razem z duchem często jest wymieniane serce, co wskazuje na ich ścisły związek. Ponieważ o symbolicznym sercu mówi się, że potrafi myśleć i pobudzać do czynu, a prócz tego jest ściśle związane z emocjami i uczuciami (zob. SERCE), więc niewątpliwie odgrywa ono ważną rolę w kształtowaniu ducha danej osoby, czyli jej dominującego nastawienia. Księga Wyjścia 35:21 zestawia ze sobą serce i ducha, gdy oznajmia, że daninę na budowę przybytku przyniósł „każdy, kogo skłaniało serce, każdy, kogo pobudził duch”. A kiedy Kananejczycy dowiedzieli się o cudach, których Jehowa dokonał dla Izraela, ‛ich serca zaczęły topnieć i już nikt nie nabrał ducha’, tzn. nie nakłaniał do wyruszenia przeciwko wojskom izraelskim (Joz 2:11; 5:1; por. Eze 21:7). Gdzie indziej napisano np. o ludziach odczuwających ‛boleść serca i załamanych na duchu’ (Iz 65:14; por. Ps 34:18; 143:4, 7; Prz 15:13). Jak potężny wpływ potrafi wywierać na umysł ta siła, świadczą słowa Pawła, który nawoływał: „Macie się odnowić w sile pobudzającej [forma słowa pneúma] wasz umysł i przyoblec się w nową osobowość, stworzoną według woli Bożej w rzeczywistej prawości i lojalności” (Ef 4:23, 24).

Pismo Święte dobitnie podkreśla, że koniecznie trzeba panować nad swym duchem. „Człowiek, który nie powściąga swego ducha, jest jak miasto, do którego się wdarto — pozbawione muru” (Prz 25:28). Ktoś sprowokowany może zachować się jak głupiec, który traci cierpliwość i „ujawnia całego swego ducha”; natomiast „mądry utrzymuje go w spokoju aż do końca” (Prz 29:11; por. 14:29, 30). Pewnego razu Mojżesz nieroztropnie pozwolił, by Izraelici „rozgoryczyli (...) jego ducha”, i ku własnej zgubie „wargami swymi zaczął mówić pochopnie” (Ps 106:32, 33). Dlatego „nieskory do gniewu jest lepszy niż mocarz, a panujący nad swym duchem — niż zdobywca miasta” (Prz 16:32). Nierozerwalnie wiąże się to z pokorą (Prz 16:18, 19; Kzn 7:8, 9), a „kto jest pokornego ducha, dostąpi chwały” (Prz 29:23). Wiedza i rozeznanie pomagają ‛zachować spokojnego ducha’ i zapanować nad językiem (Prz 17:27; 15:4). Jehowa „ocenia duchy” i osądza tych, którzy lekceważą radę: „Strzeżcie się (...), jeśli chodzi o waszego ducha” (Prz 16:2; Mal 2:14-16).

Duch przejawiany przez grono ludzi. Tak jak jednostka może okazywać jakiegoś ducha, tak samo grupa czy grono ludzi może przejawiać określonego ducha, czyli nastawienie (Gal 6:18; 1Ts 5:23). Zbór chrześcijański miał ‛stać w jednym duchu’, odzwierciedlając „ducha” swej Głowy, Chrystusa Jezusa (Flp 1:27; 2Ko 11:4; por. 2Ko 12:18; Flp 2:19-21).

Paweł wspomina o „duchu świata” i przeciwstawia go duchowi Bożemu (1Ko 2:12). Świat podlega władzy Przeciwnika Bożego (1Jn 5:19), toteż przejawia ducha dogadzania zachciankom upadłego ciała, ducha samolubstwa, prowadzącego do nieprzyjaźni z Bogiem (Ef 2:1-3; Jak 4:5). Nieczysty duch tego świata skłania ludzi do uprawiania bałwochwalstwa i rozpusty, cielesnej bądź duchowej, jak to było w wypadku niewiernych Izraelitów (Oz 4:12, 13; 5:4; Za 13:2; por. 2Ko 7:1).

Zobacz DUCH.

(hebr. duchifát).

Dudek (Upupa epops) jest ptakiem wielkości smukłego gołębia, ma gliniastordzawe upierzenie, a na skrzydłach i grzbiecie szerokie białe i czarne pasy. Jego najbardziej charakterystyczną cechą jest czubek zaczynający się u podstawy długiego, cienkiego dzioba i biegnący aż do tyłu głowy. Pióra czubka są zakończone białym paskiem i czarną plamką. Ten niezwykle efektownie ubarwiony ptak ma wyjątkowo nieczyste zwyczaje. Kiedy szuka owadów, grzebie dziobem nie tylko w ziemi, ale też w stertach odchodów i w innych odpadkach. Gniazdo dudka cuchnie przykrą wonią wydawaną przez wydzielinę jego gruczołu kuprowego oraz przez niewyrzucone odchody. Dlatego choć nie jest on ani drapieżcą, ani padlinożercą, został w Prawie Mojżeszowym zaliczony do ptaków ceremonialnie nieczystych, nienadających się do jedzenia (Kpł 11:13, 19; Pwt 14:12, 18).

Dudki można spotkać w pd. Azji, w Afryce i miejscami w Europie. Do Palestyny przylatują na początku marca i pozostają aż do zimy, kiedy to wędrują na pd., do Egiptu i innych krajów pn. Afryki.

Choć w niektórych przekładach obcojęzycznych, np. w Biblii króla Jakuba, utożsamiono tego ptaka z „czajką” (Kpł 11:19; Pwt 14:18), współczesne przekłady odrzucają taką identyfikację. Tłumacze greckiej Septuaginty i łacińskiej Wulgaty rozumieli, że chodzi o „dudka” (épops, LXX; upupa, Vg), co potwierdzają też jego określenia w językach syryjskim i arabskim (odpowiednio kakufa i hudhudu).

Niektórzy sądzą, że hebrajska nazwa dudka (duchifát) miała oddawać jego osobliwy głos, przypominający nieco nawoływanie gołębia — najwyraźniej jest tak w wypadku wspomnianych wyżej języków. Zdaniem innych wywodzi się ona od hebrajskiego czasownika oznaczającego „tłuc” (por. Lb 11:8, BT, Bw) i nawiązuje do tego, że dudek grzebie dziobem w ziemi w poszukiwaniu pokarmu.

Aramejskie słowo sumponjáh występujące w Daniela 3:5, 10, 15 było niegdyś oddawane przez „symfonał” (Bg, Wk), niemniej we współczesnych przekładach tłumaczy się je na „dudy”. Takie znaczenie tego wyrazu zawiera Lexicon in Veteris Testamenti Libros L. Koehlera i W. Baumgartnera (Lejda 1958, s. 1103).

Instrument nazywany sumponjáh mógł przypominać proste dudy używane na Wschodzie po dziś dzień. Ich podstawowym elementem jest szczelny worek ze skóry koźlęcej, pozbawionej nóg, ogona i głowy, choć często z sierścią. Do worka przymocowana jest rurka, przez którą napełnia się go powietrzem, oraz piszczałki sporządzone ze trzciny i koniuszków krowich rogów.

1. Szósty na liście 12 synów Ismaela. Kuzyn i szwagier Ezawa, który ożenił się z jego siostrą Machalat. Zgodnie z obietnicą daną Abrahamowi przez Jehowę Duma został naczelnikiem i głową rodu (Rdz 17:20; 25:14-16; 28:9; 1Kn 1:30).

Od Ismaelity Dumy zapewne powstała nazwa regionu w pn. Arabii, mniej więcej w połowie drogi z Ziemi Obiecanej do pd. Babilonii. Nazwa tej krainy zachowała się w nazwie oazy Dumat al-Dżandal (obecnie Al-Dżauf). Asyryjski król Sancherib wspomina o Adummatu, „leżącym na pustyni”. Asarhaddon donosi, że jego ojciec, Sancherib, podbił Adumu.

2. Miasto wymienione wśród miejscowości przydzielonych plemieniu Judy po podbiciu Ziemi Obiecanej przez Jozuego (Joz 15:52). Leżało w górzystej okolicy i jest utożsamiane z Chirbat Doma ad-Dajr, położonym ok. 15 km na pd. zach. od Hebronu.

3. W Izajasza 21:11 zapisano wypowiedź przeciwko „Dumie”. Ponieważ jednak zaraz potem wspomniano o „Seirze”, więc orędzie to mogło być skierowane bezpośrednio do Edomu (Rdz 32:3). W Septuagincie nie występuje tutaj określenie „Duma”, lecz „Idumea” (kraj Edomitów).

Zobacz PYCHA.

Równina, na której Nebukadneccar postawił złoty posąg (Dn 3:1).

Według relacji biblijnej było to „w prowincji babilońskiej”, czyli zapewne niedaleko miasta Babilon. Dlatego niektórzy uczeni przyjmują, że najbardziej prawdopodobnym z wielu sugerowanych miejsc jest Tulul Dura, leżące 10 km na pd. wsch. od Babilonu. Odkryto tam ruiny podwyższenia z suszonej cegły, mającego w podstawie kwadrat o boku 14 m i uważanego przez niektórych za cokół posągu Nebukadneccara. Jednakże akadyjskie