winorośl”, mogła się zachować w określeniu Chirbat as-Surik, miejsca leżącego ok. 25 km na zach. od Jerozolimy, po pn. stronie doliny, naprzeciw Bet-Szemesz. Podobnie jak dzisiaj, znaczna część tej okolicy zapewne nadawała się pod uprawę winnic (i stąd chyba jej nazwa). Drogą biegnącą doliną Sorek najwidoczniej podążał z Ekronu do Bet-Szemesz wóz, którym Filistyni odesłali Izraelitom Arkę Przymierza (1Sm 5:10; 6:10-12).

(od rdzeni oznaczających: „wybawiać” oraz „siła”).

Przełożony synagogi w Koryncie w czasie pobytu Pawła w tym mieście. Prawdopodobnie zastąpił Kryspusa, który został chrześcijaninem. Kiedy prokonsul Gallio nie chciał wysłuchać zarzutów podnoszonych przez Żydów wobec nauk głoszonych przez Pawła, tłum chwycił Sostenesa i zaczął go bić. W niektórych rękopisach podano, że ów tłum składał się z przeciwnych Żydom „Greków”, a w innych, że z „Żydów”. Są to jednak interpolacje, gdyż trzy najstarsze manuskrypty nie precyzują, jaka grupa zaatakowała Sostenesa (Dz 18:8, 12-17).

Być może to nieprzyjemne przeżycie spowodowało, że Sostenes nawrócił się na chrystianizm i później towarzyszył Pawłowi w Efezie, gdyż we wstępnych słowach pierwszego listu skierowanego do Koryntian apostoł wymienia pewnego Sostenesa (a nie było to często spotykane imię greckie), pisząc o nim: „Nasz brat” (1Ko 1:1).

Jeden ze sług Salomona; jego potomkowie wrócili do Jerozolimy z Zerubbabelem w 537 r. p.n.e. (Ezd 2:55; Neh 7:57).

(hebr. tachmás; kos: „pójdźka”; janszúf: „sowa uszata”; ʼòach: „puchacz”).

Nocne ptaki drapieżne, wymienione w Biblii kilkakrotnie. Kiedyś sądzono, że są spokrewnione z rodziną jastrzębiowatych, ale obecnie zazwyczaj łączy się je z innymi ptakami nocnymi, lelkami.

Sowy mają krótki, zagięty dziób i silne szpony przypominające szpony jastrzębiowatych; od tych ostatnich różnią się jednak szeroką głową, dużymi oczami i uszami oraz tym, że ich zewnętrzny palec jest zwrotny — mogą go skierować w bok, a nawet w tył, co w połączeniu z przednim ustawieniem pozostałych palców pozwala im się mocno uchwycić różnych przedmiotów. Ich wielkie oczy z rozszerzającymi się źrenicami maksymalnie wykorzystują niewielką ilość światła dostępnego nocą; w przeciwieństwie do oczu innych ptaków są osadzone frontalnie i mogą patrzeć na dany przedmiot jednocześnie. Miękkie upierzenie — o delikatnym, skomplikowanym rysunku w odcieniach brązu, szarości, czerni i bieli — sprawia, że sowa wygląda na pękatą. Jak podano w czasopiśmie Scientific American (kwiecień 1962, s. 78), jej skrzydła pracują bezszelestnie; miękki puch na górnych powierzchniach oraz ząbkowane pióra na przednim i tylnym brzegu skrzydeł najwyraźniej służą zmniejszeniu zawirowań przepływającego powietrza. Dzięki temu sowa bezgłośnie nurkuje w ciemnościach i spada na niepodejrzewającą niczego ofiarę — zazwyczaj jest to jakiś gryzoń, choć niekiedy też mniejszy ptak lub owad. Sowy wydają różne dźwięki: od piskliwego skrzeku po głuche hukanie.

Hebrajskie słowo tachmás, określające jakiś gatunek sowy, występuje na liście ptaków uznanych przez Prawo Mojżeszowe za nieczyste ceremonialnie (Kpł 11:13, 16; Pwt 14:15). Pochodzi od czasownika oznaczającego „zadawać gwałt”, więc pasuje do sowy, która poluje na małe gryzonie i ptaki. Łączone jest z sową znaną jako syczek arabski (Otus brucei).

W spisie ptaków nieczystych ceremonialnie znalazła się również hebrajska nazwa kos, tłumaczona przez niektórych na „pójdźka” (Athene noctua) (Pwt 14:16, KJ, NŚ, RS; zob. też L. Koehler i W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 428). Pójdźka, mająca ok. 25 cm długości, jest w Palestynie jedną z najpopularniejszych sów; zamieszkuje zarośla, gaje oliwne i opuszczone ruiny. Psalmista, osamotniony w swym nieszczęściu, czuł się jak „pójdźka z miejsc spustoszonych” (Ps 102:6). Co ciekawe, arabskie określenie tego gatunku sowy znaczy „matka ruin”.

Jeszcze innym ptakiem zaliczonym przez Prawo do nieczystych ceremonialnie był janszúf. Zdaniem niektórych ta hebrajska nazwa oznacza „prychanie” lub „mocne dęcie” (od hebr. naszáf: „wionąć; dmuchać”). Inni łączą ją z wyrazem „zmierzch” (hebr. nészef), sądząc, że określa po prostu ptaka nocnego (Kpł 11:17; Pwt 14:16). W dziele Lexicon in Veteris Testamenti Libros (s. 386) utożsamiono ją z sową uszatą (Asio otus). Ptak ten, osiągający ok. 40 cm długości, zawdzięcza swą nazwę kępkom piór, które sterczą mu na czubku głowy niczym uszy. Przebywa w zadrzewionych oraz odludnych miejscach i został wymieniony wśród zwierząt, które miały zamieszkiwać ruiny Edomu (Iz 34:11).

W związku z Babilonem zapowiedziano, że tamtejsze opuszczone domy „napełnią się puchaczami” (lm. rzeczownika ʼòach) (Iz 13:21). Opis ten oraz znaczenie hebrajskiej nazwy wskazującej na stworzenie, które żałośnie „zawodzi”, dobrze pasują do puchacza. Niektórzy utożsamiają ʼòach z odmianą Bubo bubo aharonii, puchaczem zamieszkującym pustynne obszary Palestyny. Jednakże lokalizacja z 13 rozdz. Izajasza sugeruje puchacza pustynnego (Bubo bubo ascalaphus), występującego od Maroka po Irak. Puchacz jest największą i najsilniejszą sową żyjącą w tych regionach. Jego zew to donośne, przeciągłe pohukiwanie. Tak jak to jest w wypadku innych sów, nocą jego oczy błyszczą czerwonawożółtym blaskiem odbitego światła, co w połączeniu z posępnymi odgłosami sprawiło, że wśród zabobonnych ludów uchodził za zwiastuna nieszczęścia.

Zdaniem części uczonych do jakiegoś gatunku sowy odnosi się również słowo lilít, występujące w Izajasza 34:14 wraz ze słowami opisującymi inne stworzenia, które miały zamieszkiwać ruiny Edomu. Podobno obecnie używa się go dla określenia „przedstawiciela rodzaju Strix, czyli puszczyka” (The Interpreter’s Dictionary of the Bible, red. G. A. Buttrick, 1962, t. 2, s. 252). Zobacz jednak hasło LELEK.

(„wybawiający ojca”).

Towarzysz Pawła w Koryncie. Apostoł nazwał go ‛swym krewnym’ i przesłał jego pozdrowienia w swym liście do Rzymian, pisanym z Koryntu (Rz 16:21). Być może Sozypater jest tą samą osobą co Sopater, wspomniany w Dziejach 20:4 wśród osób przebywających z Pawłem w Grecji.

Chlorek sodu (NaCl), biały, krystaliczny związek chemiczny, zwany potocznie solą kuchenną. W skorupie ziemskiej istnieją ogromne złoża soli kamiennej; niektóre mają setki metrów grubości. Sole, głównie właśnie chlorek sodu, stanowią 3,5 procent objętości oceanów. Mogłoby się wydawać, że to niewiele, tymczasem kilometr sześcienny wody morskiej zawiera prawie 27 milionów ton soli. Stężenie tej substancji w Morzu Martwym (Słonym) w Palestynie jest dziewięciokrotnie większe (Rdz 14:3). Izraelici mieli soli pod dostatkiem. Pozyskiwano ją np. poprzez odparowywanie wody z Morza Martwego, choć nie była to sól najwyższej jakości. W złoża soli obfitowały też wzgórza w pobliżu pd. krańca tego morza, niedaleko miejsca, gdzie żona Lota zamieniła się w słup soli (Rdz 19:26; Sof 2:9). Północną Palestynę przynajmniej częściowo mogli zaopatrywać w sól Fenicjanie, którzy podobno pozyskiwali ją z Morza Śródziemnego.

Chociaż na Ziemi znajdują się w zasadzie niewyczerpane zasoby soli, ludzie nie zawsze mieli do niej łatwy dostęp. Toczono o nią wojny i z jej powodu wybuchały rewolucje. W starożytnych Chinach sól ustępowała wartością jedynie złotu. Żeby ją zdobyć, sprzedawano w niewolę żony i dzieci. Żołnierze rzymscy otrzymywali pieniądze na zakup soli, określane słowem salarium, co stanowiło odpowiednik żołdu (por. Ezd 4:14).

Biblia wspomina o soli jako o jednym z podstawowych dodatków poprawiających smak pożywienia (Hi 6:6). Według Prawa Mojżeszowego każda ofiara składana Jehowie na ołtarzu miała być posolona — nie dla smaku, ale dlatego, że sól symbolizowała stan wolny od zepsucia (Kpł 2:11, 13; Eze 43:24). Na terenie świątyni najwyraźniej przechowywano więc duże ilości soli. Ezdrasz dopilnowywał, by zawsze było jej pod dostatkiem na ofiary (Ezd 6:9; 7:21, 22). Podobno Antioch III (ok. 198 p.n.e.) przekazał na potrzeby świątyni 375 medymnów (ok. 20 m³) soli.

Soli przypisuje się również działanie lecznicze i odkażające. Niekiedy nacierano nią noworodki (Eze 16:4). W umiarkowanej ilości sól działa korzystnie na niektóre kwaśne gleby, można też mieszać ją z nawozem, ale gdy zbytnio nagromadzi się w glebie, niszczy roślinność i wyjaławia ziemię. Coś takiego stało się z żyzną niegdyś doliną Eufratu. Miasta przeznaczone na całkowitą zagładę czasami celowo posypywano solą, co wyrażało pragnienie, by dane miejsce na zawsze pozostało jałowe i nieurodzajne (Pwt 29:22, 23; Sdz 9:45; Hi 39:5, 6; Jer 17:6).

Znaczenie przenośne. Sól jest często wspominana w Biblii w znaczeniu przenośnym. Jezus powiedział swym uczniom: „Wy jesteście solą ziemi”. Mieli więc wywierać na innych pozytywny wpływ, chroniąc ich przed skażeniem duchowym i zepsuciem moralnym. Dobra nowina, którą głosili, pozwalała zachować życie. Jezus dodał jednak: „Jeśli sól straci swą siłę, jakże zostanie przywrócona jej słoność? Na nic się już nie przyda, tylko na wyrzucenie na zewnątrz, aby ludzie po niej deptali” (Mt 5:13; Mk 9:50; Łk 14:34, 35). Pewien biblista tak się wypowiedział na temat Mateusza 5:13: „Sól używana w naszym kraju [USA] to czysty związek chemiczny, chlorek sodu, i gdyby miał on utracić swą słoność, czyli swój smak, nic by z niego nie zostało, ponieważ słoność stanowi istotę tej substancji. Jednakże w krajach Wschodu używano soli, która była zanieczyszczona, zmieszana z substancjami pochodzenia roślinnego oraz ziemią; mogło się zdarzyć, że utraciła całą zawartą w niej właściwą sól, a pozostały jedynie spore ilości domieszek. Nie nadawała się już wtedy do użytku, chyba tylko do posypania ścieżek albo chodników, jak to obecnie robimy ze żwirem. Taka sól do dziś występuje w tamtym regionie. Jej złoża można znaleźć pod ziemią, a gdy się ją zostawi na