szczęśliwego, prawego życia (Hi 28:1-21, 28). Takie zrozumienie ‛jest lepsze niż srebro’ i w przeciwieństwie do świeckich bogactw i zaszczytów może zapewnić upragnioną przyszłość (Prz 16:16, 22; 23:4, 5; Ps 49:6-8, 14, 20).

Związek z wiedzą i mądrością. Chociaż zrozumienie jest czymś więcej niż wiedza, to musi się na niej opierać i jest z nią nierozłącznie związane. Wartość i zakres czyjegoś zrozumienia w wymiernym stopniu zależą od rozległości i rzetelności jego wiedzy. Wiedza to znajomość faktów, a najważniejsze i najbardziej fundamentalne fakty wiążą się z Bogiem, Jego istnieniem, Jego nieodwracalnym zamierzeniem i Jego metodami postępowania. Zrozumienie umożliwia człowiekowi zestawienie nabywanej wiedzy z zamierzeniem i zasadami Stwórcy, a dzięki temu ułatwia ocenę jej przydatności. „Serce odznaczające się zrozumieniem szuka poznania”, czyli wiedzy — nie zadowala się powierzchownym spojrzeniem na sprawę, lecz stara się uzyskać pełny jej obraz (Prz 15:14). Takie ‛poznanie musi stać się miłe duszy’ człowieka — tylko wtedy rozeznanie będzie go strzec przed podstępem i zepsuciem (Prz 2:10, 11; 18:15; zob. WIEDZA, POZNANIE).

W Przysłów 1:1-6 wykazano, że „kto się odznacza zrozumieniem, ten zapewnia sobie umiejętne kierownictwo, aby zrozumieć przysłowie i zawiłą wypowiedź, słowa mędrców i ich zagadki”. Nie chodzi tu po prostu o słowa wypowiadane w trakcie błahej rozmowy prowadzonej dla zabicia czasu, bo przecież ludzie mądrzy nie zwykli go w taki sposób marnować; chodzi raczej o pouczenia, które ukierunkowują umysł i serce, wpajają w nie stosowne zasady, a zarazem wyposażają daną osobę do mądrego działania w przyszłości (por. Ps 49:3, 4). Wiedza i zrozumienie składają się na mądrość, a „mądrość to rzecz pierwsza”, gdyż dzięki niej człowiek może wykorzystać posiadany zasób wiedzy i zrozumienia do skutecznego przezwyciężania trudności (Prz 4:7). Kto się kieruje właściwymi pobudkami, ten nie zabiega o zrozumienie z czystej ciekawości ani dla wywyższenia siebie, lecz szczerze pragnie mądrze postępować — ‛mądrość jest przed jego obliczem’ (Prz 17:24; zob. MĄDROŚĆ). Ktoś taki nie przypomina osobników z czasów apostoła Pawła, którzy się podawali za nauczycieli, a w rzeczywistości ‛byli nadęci pychą, niczego nie rozumieli’ i nieroztropnie dopuścili do tego, by ‛pod względem umysłowym zachorować na dociekania i spory o słowa’, wywołujące niesnaski i inne przykre skutki (1Tm 6:3-5).

Nabywanie rzeczywistego zrozumienia. Komu zależy na prawdziwym zrozumieniu, ten prosi Boga: „Obdarz mnie zrozumieniem, bym przestrzegał twego prawa i bym się go trzymał całym sercem (...), bym pozostał przy życiu” (Ps 119:34, 144; także w. 27, 73, 125, 169). Świadczy to o właściwych pobudkach. Apostoł Paweł modlił się, aby chrześcijanie w Kolosach „zostali napełnieni dokładnym poznaniem jego [Bożej] woli we wszelkiej mądrości i w duchowym pojmowaniu [synései]” i aby dzięki temu „chodzili w sposób godny Jehowy” (Kol 1:9, 10).

Naturalnie człowiek pogłębia swoje zrozumienie wraz z wiekiem i nabywaniem doświadczenia (Hi 12:12). Ale ani jedno, ani drugie samo w sobie nie wystarcza. Pocieszyciele Hioba chełpili się przecież zrozumieniem własnym i swych sędziwych towarzyszy, a jednak musieli zostać skarceni przez młodszego od nich Elihu (Hi 15:7-10; 32:6-12). Jehowa, „Istniejący od Dni Pradawnych” (Dn 7:13), nieskończenie przewyższa zrozumieniem całą ludzkość, która żyje na ziemi zaledwie od kilku tysięcy lat i nawet nie rozumie, jak ta planeta powstała (Hi 38:4-13, 21). W tej sytuacji głównym środkiem umożliwiającym nabycie zrozumienia jest spisane Słowo Boże (Ps 119:130).

Dzieci i osoby młode powinny uważnie analizować pouczenia starszych od siebie i bardziej doświadczonych rodziców, zwłaszcza jeśli są oni oddanymi sługami Bożymi (Prz 2:1-5; 3:1-3; 4:1; 5:1). Osoby starsze wiekiem na ogół dobrze znają historię wcześniejszych pokoleń, a jej staranne ‛rozważanie’ (hebr. bin) może pomóc w uzyskaniu zrozumienia (Pwt 32:7). Nie warto więc szukać towarzystwa „niedoświadczonych”, lecz raczej przebywać wśród mądrych — karmić się ich radami i wskazówkami po to, by ‛żyć i chodzić prosto drogą zrozumienia’ (Prz 9:5, 6). Przez słuchanie i obserwowanie można się wyzbyć naiwności i łatwowierności, można ‛zrozumieć roztropność’, a także oszczędzić sobie wielu gorzkich przeżyć (Prz 8:4, 5).

Pilne studiowanie wypowiedzi i przykazań Bożych oraz stosowanie się do nich umożliwia człowiekowi przewyższenie wnikliwością swych nauczycieli oraz zdobycie lepszego zrozumienia niż ludzie starsi (Ps 119:99, 100, 130; por. Łk 2:46, 47). Dzieje się tak dlatego, że mądrość i zrozumienie są wbudowane w prawe przepisy i sędziowskie orzeczenia Boga; to dzięki wiernemu ich przestrzeganiu Izraelici mieli być w oczach okolicznych narodów „ludem mądrym i odznaczającym się zrozumieniem” (Pwt 4:5-8; Ps 111:7, 8, 10; por. 1Kl 2:3). Człowiek przejawiający tę cechę zdaje sobie sprawę, że nie wolno łamać zasad ze Słowa Bożego, pragnie się ich trzymać i prosi Jehowę, aby mu w tym pomagał (Ps 119:169). Pozwala, by Jego orędzie zapadło mu głęboko w serce (Mt 13:19-23), niejako zapisuje je „na tablicy swego serca” (Prz 3:3-6; 7:1-4) i ‛nienawidzi wszelkiej ścieżki fałszywej’ (Ps 119:104). Syn Boży, będąc na ziemi, właśnie w taki sposób dowodził swego zrozumienia — chcąc, by dokładnie się spełniły Pisma, nie zawahał się nawet umrzeć na palu (Mt 26:51-54).

Potrzebny czas i rozmyślanie. Ludziom „zbyt pochopnym” na ogół nie udaje się „zważać [forma hebr. bin] na wiedzę” (Iz 32:4; por. Prz 29:20). Człowiek odznaczający się zrozumieniem zazwyczaj wie, kiedy wypada milczeć (Prz 11:12), nie mówi bez zastanowienia i zachowuje spokój ducha nawet w czasie burzliwej dyskusji (Hi 32:11, 18; Prz 14:29; 17:27, 28; 19:11; por. Jak 3:13-18). Rozmyśla nad otrzymaną radą, aby dobrze pojąć jej znaczenie i cel (Hi 23:5; Ps 49:3). Zadaje pytania, chcąc poznać wszystkie okoliczności i ustalić przyczynę sukcesu bądź niepowodzenia, błogosławieństwa lub przekleństwa Bożego; rozważa logiczne następstwa takiego czy innego postępowania (Ps 73:2, 3, 16-18; Jer 2:10-19; por. Iz 44:14-20). Izrael tego nie robił i w swym sercu ‛nie wziął pod uwagę swojego kresu’ (Pwt 32:28-30).

Przyjmowanie skarcenia. Pycha, upór, samowola i niezależność nie sprzyjają nabywaniu zrozumienia (Jer 4:22; Oz 4:14, 16). Człowiek wykazujący prawdziwe zrozumienie nie sądzi, że już wszystko wie; dlatego w Przysłów 19:25 powiedziano: „Należy też upominać odznaczającego się zrozumieniem, by poznał wiedzę” (por. Hi 6:24, 25; Ps 19:12, 13). Ponieważ rzeczywiście jest rozumny, więc jest również chętny do słuchania, pojmuje, dlaczego udzielono mu upomnienia, i odnosi z niego więcej pożytku niż głupi ze stu uderzeń (Prz 17:10; por. 29:19).

Zrozumienie proroctw. Natchnione orędzia zawarte w proroctwach potrafią pojąć tylko osoby ‛oczyszczone’, które pokornie modlą się o zrozumienie (Dn 9:22, 23; 10:12; 12:10). Nawet jeśli można ogólnie ustalić czas spełnienia jakiegoś proroctwa, to na jego pełne zrozumienie niekiedy trzeba poczekać, aż Bóg uzna za stosowne je urzeczywistnić (Dn 8:17; 10:14; 12:8-10; por. Mk 9:31, 32; Łk 24:44-48). Kto pokłada ufność w ludziach, a lekceważy moc i zamierzenie Stwórcy, ten nie zrozumie proroctw ani ich znaczenia, dopóki sam nie zacznie doświadczać zgubnych skutków ich spełnienia się (Ps 50:21, 22; Iz 28:19; 46:10-12).

Zbytnia śmiałość w zachowaniu bądź sposobie myślenia; pozwalanie sobie na coś, co jest niestosowne lub do czego nie ma się prawa; butne sprzeciwianie się komuś lub czemuś. Cecha ta ma związek z wyniosłością, arogancją, pychą i bezczelnością, natomiast jej przeciwieństwem jest potulność i skromność.

Rodzi się z pychy i gniewu. Hebrajskie słowo zadòn, tłumaczone na „zuchwalstwo”, pochodzi od czasownika zid, który znaczy „gotować; rozsierdzić się” (Rdz 25:29; Wj 21:14). Pod wpływem gniewu lub pychy ktoś może się rozsierdzić i postąpić pochopnie, zbyt śmiało, a przez to przekroczyć swe uprawnienia. Przysłowie mówi: „Zuchwały, zarozumiały samochwalca — oto imię tego, który działa w zuchwałym napadzie furii” (Prz 21:24). Wspomniany czasownik został użyty w Powtórzonego Prawa 1:43 w opisie zachowania Izraelitów, którzy nie posłuchali nakazu Jehowy i próbowali działać na własną rękę. Mojżesz powiedział im: „Mówiłem więc do was, a wy nie słuchaliście, lecz zaczęliście się buntować przeciwko rozkazowi Jehowy i gorączkować się, i usiłowaliście wejść na tę górę”. W relacji o tym samym wydarzeniu w Liczb 14:40-44 występuje inny czasownik hebrajski, ʽafál: „Mojżesz rzekł: (...) ‚Nie wstępujcie tam — gdyż Jehowy nie ma pośród was (...)’. Jednakże oni ośmielili się wejść na szczyt góry”. Urośli w pychę, ‛nadęli się’ i w rezultacie zostali pokonani przez wrogów (por. Hab 2:4).

O tym, że gniew może prowadzić do zgubnego zuchwalstwa i rażącego złamania prawa Bożego, świadczy też nakaz, jaki Jehowa dał Izraelitom: „Jeśli jakiś mężczyzna tak się rozsierdzi [forma słowa zid] na swego bliźniego, że go podstępnie zabije, masz go zabrać nawet od mojego ołtarza, żeby umarł” (Wj 21:14).

Zuchwalstwa należy się strzec. Król Dawid doznał od Boga licznych dobrodziejstw i otrzymał od Niego wielką władzę, ale zdawał sobie sprawę, że mógłby stać się winny zuchwalstwa. Dlatego modlił się: „Błędy — któż je potrafi rozpoznać? Co się tyczy grzechów ukrytych, uznaj mnie za niewinnego. Także od zuchwałych uczynków powstrzymaj swego sługę; nie pozwól, by panowały nade mną. Wtedy będę zupełny i pozostanę niewinny, jeśli chodzi o wielki występek” (Ps 19:12, 13). A zatem zuchwalstwo stanowi duże zagrożenie i trzeba się go