stanowi prawie 90 procent jądra Ziemi. Biblia donosi, że używano go do wyrobu narzędzi, gwoździ, bram, broni, kajdan, przyborów do pisania, a nawet fałszywych bogów.

Zazwyczaj nie używa się czystego żelaza, lecz jego stopów z węglem, np. surówki czy stali. Surówka zawiera ok. 3 procent węgla i małe ilości innych pierwiastków. Do kucia wykorzystuje się żelazo ze znacznie mniejszą zawartością węgla (Hi 40:18). Różne odmiany stali zawierają dodatki nadające żelazu szczególne właściwości. W niektórych przekładach słowo „stal” jest błędnym tłumaczeniem odpowiednika słowa „miedź” (Jer 15:12, Bg). Ponieważ w czasach biblijnych piece i metody wytapiania były stosunkowo proste, żelazo nigdy nie było wolne od zanieczyszczeń, lecz zawierało węgiel i inne domieszki. Pierwszym człowiekiem, o którym wiadomo, że zajmował się wykuwaniem narzędzi z żelaza, był Tubal-Kain, żyjący w IV tysiącleciu p.n.e. (Rdz 4:22).

W dawnych czasach ludzie wykorzystywali m.in. żelazo meteorytowe. W egipskich grobowcach znaleziono koraliki z żelaza, którego skład wskazuje właśnie na takie pochodzenie. Ale żelazo pozyskiwano też w inny sposób. Wydobywano tlenki i siarczki żelaza, po czym je wytapiano, choć potrzebna jest do tego wysoka temperatura (Hi 28:2; Eze 22:20; zob. RAFINACJA, RAFINER). Jego stosowanie było jednak ograniczone w porównaniu z miedzią i brązem, które można obrabiać na zimno. Mimo to żelazo miało szczególną wartość ze względu na swą wytrzymałość i użyteczność. Izraelici uznawali je za cenny łup wojenny (Lb 31:22; Joz 6:19, 24; 22:8). Ale mieli dostęp nie tylko do żelaza zdobycznego. Mojżesz obiecał, że po wkroczeniu do Palestyny znajdą tam pokłady rud żelaza, i faktycznie tak się stało (Pwt 8:9). W Biblii wspomniano też o żelazie z Tarszisz, jak również z „Wedanu i Jawanu z Uzalu” (Eze 27:12, 19).

W czasie podboju Ziemi Obiecanej Izraelici zetknęli się z narodami, które dysponowały rydwanami wojennymi wyposażonymi w żelazne kosy (Joz 17:16, 18; Sdz 1:19). W pewnym okresie za panowania Saula „w całej ziemi izraelskiej nie można było znaleźć ani jednego kowala”. Z powodu ograniczeń nałożonych przez Filistynów tylko król i jego syn Jonatan mieli miecze; żeby naostrzyć metalowe narzędzia, Izraelici musieli chodzić do Filistynów (1Sm 13:19-22).

Później jednak król Dawid zgromadził ogromne ilości żelaza na budowę świątyni. Pod panowaniem Salomona przekazano na ten cel „żelazo wartości stu tysięcy talentów” albo jak mówią inne przekłady, „sto tysięcy talentów żelaza” (1Kn 22:14, 16; 29:2, 7; por. BT, Bw). Jeśli wzmianka ta dotyczy wartości żelaza i chodzi o srebrne talenty, byłoby ono warte 660 600 000 dolarów. Jeśli zaś chodzi o jego wagę, to było go ok. 3420 ton.

Znaczenie przenośne. Piec do wytopu żelaza jest symbolem ciężkiego ucisku (Pwt 4:20; 1Kl 8:51; Jer 11:4), natomiast żelazne jarzmo — niewoli, z której nie ma uwolnienia (Pwt 28:48; Jer 28:13, 14). Żelazo może też symbolizować twardość (Kpł 26:19; Pwt 28:23), upór (Iz 48:4; Jer 6:28), siłę (Jer 1:18; Dn 7:7; Obj 9:9) oraz władzę królewską lub sędziowską (Ps 2:9; Obj 2:27; 12:5; 19:15).

W starożytności zboże żęto przy użyciu sierpa (Pwt 16:9; Mk 4:29), a czasami źdźbło wyrywano z ziemi wraz z korzeniami — zwłaszcza na terenach suchych, gdzie brakowało słomy i zboże nie było zbyt wysokie.

Starożytne sierpy robiono z drewna lub kości, w których osadzano ostre krzemienie. Później zaczęto używać zagiętych metalowych ostrzy, przypominających współczesne sierpy. Żniwiarz jedną ręką chwytał kłosy, a drugą je odcinał.

Izraelitom nie wolno było żąć do samego skraju pola. Mieli zostawić trochę zboża „dla uciśnionego i dla osiadłego przybysza” (Kpł 19:9, 10). Zżęte zboże wiązano w snopy i układano w kopce, być może na klepisku (Rdz 37:6, 7; Rut 3:6, 7).

Znaczenie przenośne. Żęcie często występuje w Biblii w znaczeniu przenośnym i odnosi się do końcowych efektów jakiegoś działania, zarówno dobrych, jak i złych. Podana przez Boga zasada mówi: „Co człowiek sieje, to będzie też żąć”. Paweł wykazał, że jeśli ktoś sieje ze względu na ciało, to będzie żąć zepsucie, ale „kto sieje ze względu na ducha, ten z ducha żąć będzie życie wieczne”. Zapewnił też chrześcijan w Galacji, iż będą żąć, jeżeli się nie znużą (Gal 6:7-9; Prz 22:8; Oz 8:1, 7). A gdy zachęcał chrześcijan w Koryncie do okazywania szczodrości potrzebującym współwyznawcom w Judei, napisał: „Kto skąpo sieje, ten będzie też skąpo żąć, a kto obficie sieje, ten będzie też obficie żąć” (2Ko 9:5-7).

Jezus Chrystus wysłał swych uczniów, aby „żęli”, czyli znajdowali przychylnie nastawione osoby gotowe zostać jego uczniami (Jn 4:35-38). W przykładzie o „pszenicy” i „chwastach” oświadczył, że w okresie „zakończenia systemu rzeczy” Syn Człowieczy pośle swych anielskich żniwiarzy, by zebrali „z jego królestwa wszystko, co powoduje zgorszenie, oraz tych, którzy czynią bezprawie”. Takie „chwasty” („synowie niegodziwca”) zostaną wrzucone do symbolicznego ognistego pieca, natomiast ludzie przyrównani do „pszenicy” („synowie królestwa”) zostaną zachowani i „będą świecić jasno jak słońce w królestwie ich Ojca” (Mt 13:24-30, 36-43).

Jak wynika z wizji Jana, opisanej w Objawieniu, owo dzieło zbierania i rozdzielania nadzoruje wyniesiony do chwały Król Jezus Chrystus, którego ukazano jako „kogoś podobnego do syna człowieczego, mającego na swej głowie złotą koronę, a w swej ręce ostry sierp”. Jan ujrzał też, że w odpowiedzi na wezwanie anioła: „Zapuść swój sierp i żnij, ponieważ nadeszła godzina żęcia, bo żniwo ziemi całkowicie dojrzało” Chrystus „rzucił swój sierp na ziemię i ziemia została zżęta”. Następnie „winorośl ziemi” zebrano i wrzucono do „wielkiej winnej tłoczni gniewu Bożego” (Obj 14:14-20; por. 19:11-16).

Pasterze powiadomieni przez aniołów o urodzinach Jezusa znaleźli go w żłobie, w którym położyła go matka (Łk 2:7, 12, 16). „Żłób” jest tłumaczeniem greckiego słowa fátne, które oznacza miejsce karmienia, a może się też odnosić do przegrody dla zwierząt (por. Łk 13:15). W greckiej Septuagincie jest ono odpowiednikiem hebrajskiego słowa ʼewús, oddawanego przeważnie przez „żłób”, a także trzech innych wyrazów hebrajskich, przetłumaczonych na „stajnie”, „zagrody” (2Kn 32:28), „ogrodzenia” (Hab 3:17) i „pasza” (Hi 6:5).

Archeolodzy odkryli na terenie Palestyny duże koryta, które najprawdopodobniej były żłobami. Każde zostało wycięte z jednej bryły wapienia i miało długość ok. 90 cm, szerokość 50 cm i głębokość 60 cm. Możliwe też, że podobnie jak w bliższych nam czasach, żłoby wykuwano bezpośrednio w ścianach jaskiń, w których trzymano zwierzęta.

(hebr. cifʽoní, ʼefʽéh; gr. aspís, échidna).

Jadowity wąż wyposażony w specjalne zęby jadowe, które gdy nie są używane, odchylają się do tyłu i układają równolegle do podniebienia. W Palestynie występuje kilka gatunków tych zwierząt; każdy wytwarza inny jad. Jedną z najgroźniejszych żmij jest żmija nosoroga (Vipera ammodytes), zamieszkująca dolinę Jordanu. Inna to żmija z gatunku Vipera palaestina. Hebrajski wyraz ʼefʽéh na ogół kojarzy się z arabskim słowem ʼafʽan, odnoszącym się do efy pstrej, jadowitego węża występującego na piaszczystych równinach wokół Jerycha.

O mocy jadu żmii wspomniano w Hioba 20:16, gdzie Cofar oznajmił, że „język żmii” może zabić. Gdy apostoł Paweł jako rozbitek znalazł się na Malcie, zebrał wiązkę chrustu i położył ją na ogniu. Wtedy wypełzła z niej żmija i uczepiła się jego ręki. Paweł jednak „strząsnął to jadowite stworzenie w ogień i nie doznał żadnej szkody”, choć obecni tam ludzie spodziewali się, że „dostanie zapalenia i spuchnie lub nagle padnie martwy” (Dz 28:3-6).

W Rzymian 3:13 użyto greckiego słowa aspís, które występuje w Biblii tylko raz. Apostoł Paweł napisał o grzesznikach, że „jad żmij jest za ich wargami”. Zacytował tu fragment z Psalmu 140:3: „Pod ich wargami — jad żmii rogatej”. A zatem w Rzymian 3:13 zapewne również chodzi o żmije rogate (zob. ŻMIJA ROGATA).

Znaczenie przenośne. Do niebezpiecznego ukąszenia żmii przyrównano w Przysłów 23:32 skutki pijaństwa. Mędrzec powiedział tam o winie: „Kąsa jak wąż i wydziela jad niczym żmija [hebr. uchecifʽoní]”. Nawiązując do niegodziwości ludu Bożego, Izraela, prorok Izajasz napisał: „Wysiadują jaja jadowitego węża (...). Kto by jadł ich jaja, umrze, a z rozbitego jaja wylęgłaby się żmija” (Iz 59:5). Węże na ogół składają jaja i choć nie dotyczy to większości żmij, niektóre również są jajorodne.

Jan Chrzciciel nazwał faryzeuszy i saduceuszy „pomiotem żmijowym” (Mt 3:7; Łk 3:7). Jezus Chrystus użył tego samego wyrażenia w stosunku do uczonych w piśmie i faryzeuszy ze względu na ich niegodziwość oraz na śmiertelnie groźne szkody duchowe, jakie wyrządzali nieświadomym ludziom (Mt 12:34; 23:33).

(hebr. ʽachszúw, szefifòn).

Jeden z jadowitych węży zamieszkujących Palestynę; wyróżnia się parą małych, ostrych wyrostków nad oczami, przypominających rogi. Według R. Ditmarsa żmija rogata (Cerastes cornutus) występuje w pn. Afryce, od Algierii po Egipt, jak również na Półwyspie Arabskim i w pd. Palestynie.

Ponieważ żmija rogata ma silny jad (choć zazwyczaj jej ukąszenie nie jest dla człowieka śmiertelne), Dawid słusznie powiedział o ludziach dopuszczających się przemocy, że „wyostrzyli swój język jak wężowy; pod ich wargami — jad żmii rogatej” (Ps 140:3; zob. ŻMIJA).

Żmija rogata, osiągająca długość do 80 cm, ma jasną skórę w kolorze piasku, więc łatwo może się w nim zaczaić na ofiarę. Niewprawne oko z trudem ją wtedy dostrzega. W książce Reptiles of the World (1953, ss. 234, 235) R. Ditmars opisał żmije rogate żyjące w niewoli: „Podobnie jak wszystkie pustynne żmije, cały czas próbowały zasypać piaskiem grzbiet, żeby się ukryć. Gdyby w klatce umieścić kilkanaście centymetrów drobnego piasku, w ciągu dnia z całego węża widać by było tylko czubek jego głowy. Gad ten spłaszcza swe ciało, tak że jego dolna część działa niczym łopata, a następnie wijąc się w szczególny sposób, obsypuje grzbiet piaskiem, dopóki cały się w nim nie zagrzebie”.

Znaczenie przenośne. Żmija rogata jest czujna, błyskawicznie rzuca się na zdobycz i podobno zdarza się, że atakuje konie. Dlatego w Rodzaju 49:17 Jakub trafnie przyrównał plemię Dana do „węża rogatego”, który ‛kąsa pęciny konia, tak iż jego jeździec spada do tyłu’. Porównanie to nie było dla Dana ubliżające — nie sugerowało, że miał być podstępnym wężem w trawie, zasługującym tylko na to, by go rozdeptać. Chodziło raczej o to, że okaże się bardzo przydatny dla narodu, gdyż będzie działał w sposób podobny do zachowania węża. Niczym żmija rogata mógł się zaczaić na wrogów i niejako ukąsić konia, powodując upadek jeźdźca. Tak więc pomimo niewielkiej liczebności plemię Dana miało być dla przeciwników Izraela tak groźne jak żmija rogata.

Zbieranie plonów; jedna z rzeczy, które nigdy nie ustaną „przez wszystkie dni istnienia ziemi” (Rdz 8:22). Żniwom towarzyszy wielka radość, choć oczywiście trzeba się przy nich mocno natrudzić (Ps 126:5, 6; Iz 9:3; 16:9, 10). W okresie żniw rozegrało się sporo wydarzeń opisanych w Biblii (Rdz 30:14; Joz 3:15; Sdz 15:1; Rut 1:22; 2:23; 1Sm 6:13; 2Sm 21:9; 23:13).

Sabaty i lata jubileuszowe. Prawo Mojżeszowe zawierało też przepisy dotyczące żniw. Nie zwalniało Izraelitów z obowiązku obchodzenia sabatu w tym okresie (chociaż zbieranie plonów było bardzo ważne) i nie przewidywało wyjątków nawet w sytuacjach kryzysowych (Wj 34:21; por. Neh 13:15). W roku sabatowym i jubileuszowym nie obsiewano pól, więc nie było plonów, a jedynie to, co wyrosło z ziaren rozsypanych podczas ostatnich żniw. Właściciel nie mógł jednak zbierać tego do spichrza, choć mógł się tym żywić — on oraz jego niewolnicy, najemnicy, osiedleńcy i osiadli przybysze, a także zwierzęta domowe i dzikie (Wj 23:10, 11; Kpł 25:3-7, 11, 12, 20-22).

Pierwociny i troska o ubogich. Pierwociny z zebranych plonów należało ofiarować Jehowie (Kpł 23:10, 11; Pwt 26:1-4). Owoce z młodego drzewa można było spożywać dopiero w piątym roku (Kpł 19:23-25).

Głodny Izraelita mógł wejść na pole bliźniego lub do jego winnicy i najeść się do syta, ale nie wolno mu było nic wynieść w pojemniku ani zapuszczać sierpa w cudze zboże (Pwt 23:24, 25; por. Mt 12:1; Łk 6:1; zob. POKŁOSIE).

W czasie żniw Izraelici nie mogli żąć zboża aż do skraju pola ani zbierać pokłosia. Takie resztki na polu i w winnicy były przeznaczone dla uciśnionych i dla osiadłych przybyszów (Kpł 19:9, 10; 23:22; Pwt 24:19).

Pogoda. W starożytnej Ziemi Obiecanej w porze żniw deszcz padał równie rzadko jak dziś. Gdy w odpowiedzi na modlitwę Samuela Jehowa zesłał kiedyś w tym okresie grzmoty i deszcz, Izraelici uznali to za znak, że popełnili wielkie zło, prosząc o człowieczego króla (1Sm 12:17-19; zob. też Prz 26:1). Niemniej wczesną wiosną pojawiają się jeszcze tzw. późne deszcze, które wraz ze śniegiem topniejącym w górach Liban powodują występowanie z brzegów rzeki Jordan (Joz 3:15; 5:10, 11).

W upalnej porze żniw „obłok rosy” niesie ludziom orzeźwienie (Iz 18:4). Chętnie też raczą się napojem schłodzonym śniegiem z gór — zapewne o to właśnie chodzi w Przysłów 25:13, gdyż literalne opady śniegu podczas żniw byłyby katastrofą.

Len, jęczmień, pszenica. W okolicy Jerycha zbiory lnu rozpoczynały się w miesiącu dwunastym, Adar (luty/marzec), lub na początku miesiąca Nisan (marzec/kwiecień), który otwierał rok religijny Hebrajczyków. Łodygi lnu wyrywano lub wykopywano motyką, po czym je suszono. Gdy Rachab w pierwszych dniach Nisan ukryła zwiadowców, miała na dachu łodygi lnu (Joz 2:6, 16, 22, 23; 3:1, 2; 4:19).

Żniwa jęczmienia przypadały na miesiąc Nisan (marzec/kwiecień). Izraelici wkroczyli do Ziemi Obiecanej właśnie w czasie tych żniw i 15 Nisan zaczęli spożywać płody ziemi (Joz 3:15; 5:10, 11). Gdy w miesiącu Ziw, inaczej Ijar (kwiecień/maj), na wzgórzach Palestyny zbierano jeszcze jęczmień, na równinach zaczynały się już żniwa pszenicy (Rut 1:22; 2:23; 2Sm 21:9).

W miesiącu Siwan (maj/czerwiec) na wyżej położonych terenach dalej żęto pszenicę. Żniwiarze jedną ręką chwytali kłosy, a drugą odcinali je sierpem (por. Pwt 23:25; Iz 17:5).

Winogrona, daktyle, figi, oliwki. Pierwsze dojrzałe winogrona pojawiały się w miesiącu Tammuz (czerwiec/lipiec), a winobranie zaczynało się na dobre w miesiącu Ab (lipiec/sierpień). W tym samym czasie na nizinach zbierano też oliwki. W miesiącu Elul (sierpień/wrzesień) dalej trwało winobranie, daktyle były już dojrzałe, granaty dojrzewały i zbierano letnie figi (Lb 13:23). Żniwa kończyły się na ogół w miesiącu Etanim, inaczej Tiszri (wrzesień/październik), choć w pn. Galilei oliwki zbierano jeszcze w miesiącu Bul, czyli Cheszwan lub Marcheszwan (październik/listopad). Strząsano je z gałęzi za pomocą kija (Pwt 24:20; zob. KALENDARZ).

Święta. Trzy najważniejsze święta izraelskie miały ścisły związek ze żniwami (Wj 23:14-17). Święto Przaśników, które zaczynało się 15 Nisan, zbiegało się ze zbiorami jęczmienia. Dnia 16 Nisan, „następnego dnia po sabacie” (niekoniecznie chodziło o cotygodniowy sabat, gdyż początek tego święta zawsze był sabatem — bez względu na to, na jaki dzień tygodnia przypadał), arcykapłan miał kołysać przed Jehową snopem pierwocin ze zbiorów jęczmienia (Kpł 23:6-11).

Święto Tygodni, czyli Pięćdziesiątnicę, obchodzono 50 dnia po 16 Nisan. Był to czas żęcia pszenicy. Należało wtedy przynieść na ofiarę kołysaną dla Jehowy dwa upieczone na zakwasie chleby z pierwocin nowego zboża (Kpł 23:15-17). Właśnie do owych siedmiu tygodni między Świętem Przaśników a Pięćdziesiątnicą niewątpliwie odnosi się wypowiedź Jeremiasza, że Jehowa „strzeże ustalonych tygodni żniwa”, tzn. troszczy się o to, by w tej porze nie padały deszcze, które mogłyby wyrządzić szkodę plonom (Jer 5:24; por. Am 4:7).

Święto Szałasów, inaczej Święto Zbiorów, zaczynało się 15 dnia siódmego miesiąca (Etanim, czyli Tiszri) i oznaczało radosne zakończenie zasadniczej części sezonu rolniczego, gdyż do tego czasu żniwa były w zasadzie zakończone (Kpł 23:33-36, 39-43; zob. ŚWIĘTA oraz hasła dotyczące poszczególnych świąt).

Znaczenie przenośne. Do żniw przyrównano powrót narodu izraelskiego z wygnania oraz zgromadzanie ludzi mających dostąpić życia (Oz 6:11; Mt 9:37, 38; Łk 10:2; Jn 4:35-38), a także zbieranie i zagładę niegodziwych (Jer 51:33; Obj 14:17-20). Chrystus Jezus nazwał „zakończenie systemu rzeczy” żniwem, podczas którego aniołowie jako żniwiarze zbiorą ludzi podobnych do chwastów i wrzucą ich do „ognistego pieca”, natomiast osoby przypominające pszenicę będą „świecić jasno jak słońce w królestwie ich Ojca” (Mt 13:24-30, 36-43). Żniwo to przebiega pod nadzorem Jezusa Chrystusa, którego ukazano w Księdze Objawienia jako „kogoś podobnego do syna człowieczego” z ostrym sierpem w ręce (Obj 14:14-16; zob. ROLNICTWO).

Odcinek przewodu pokarmowego u ludzi i zwierząt, zwykle najszerszy. U niektórych zwierząt składa się z czterech komór. Według Prawa Mojżeszowego żołądek (hebr. kewáh) ofiarowanego zwierzęcia należało dać kapłanowi (Pwt 18:3). W Chrześcijańskich Pismach Greckich apostoł Paweł radził Tymoteuszowi, by ze względu na żołądek (gr. stòmachos) używał po trosze wina (1Tm 5:23).

Do żołądka odnoszą się nieraz hebrajskie wyrazy tłumaczone na „brzuch” i „wnętrze” (Prz 13:25; Jon 1:17). To samo można powiedzieć również o słowie „brzuch” w Chrześcijańskich Pismach Greckich, np. w Rzymian 16:18 i 1 Koryntian 6:13 (zob. BRZUCH).

Mężczyzna odbywający służbę wojskową. W Pismach Hebrajskich w odniesieniu do żołnierzy często używa się precyzyjniejszych określeń, związanych z rodzajem pełnionej służby: jeźdźcy (Wj 14:9), biegacze (1Sm 22:17), procarze (2Kl 3:25), mężczyźni posługujący się dzidą i tarczą (2Kn 25:5), strzelcy (2Kn 35:23) albo łucznicy (Hi 16:13; Iz 21:17). Grecki odpowiednik słowa „żołnierz” to stratiòtes (zob. WOJSKO).

W Judei pod rządami Rzymu często widywano żołnierzy. Wypowiedź setnika z Kafarnaum, iż ‛ma pod sobą żołnierzy’, świadczy o tym, że kwaterowali tam żołnierze pod jego dowództwem (Mt 8:5-9). Rzymskie oddziały stacjonowały też w twierdzy Antonia w Jerozolimie, skąd sprawowały kontrolę nad Żydami. Podczas ostatniej wizyty Pawła w tym mieście tamtejszy dowódca wojskowy uratował go przed wrogim tłumem, a następnego dnia — przed rozjuszonymi faryzeuszami i saduceuszami (Dz 21:30-35; 22:23, 24; 23:10). Kiedy doniesiono mu o spisku zagrażającym życiu apostoła, odesłał go pod eskortą 70 jeźdźców, 200 żołnierzy i 200 włóczników do Antypatris, a jeźdźcy konwojowali go dalej aż do Cezarei (Dz 23:12-33).

Żołnierze żydowscy. W tamtych czasach żołnierzami byli też Żydzi; niektórzy z nich przystąpili do Jana Chrzciciela z pytaniem: „Co mamy czynić?” Prawdopodobnie zajmowali się czymś w rodzaju nadzoru policyjnego, związanego zwłaszcza z opłatami celnymi lub zbieraniem podatków (Łk 3:12-14).