miała to być „ziemia mlekiem i miodem płynąca”, niemniej trzeba ją było uprawiać i pielęgnować. Bóg obiecał Izraelitom, że nie będą musieli intensywnie nawadniać swych pól, jeśli tylko pozostaną Mu posłuszni (Pwt 8:7; 11:9-17). Pora deszczowa zaczynała się wczesnymi deszczami w połowie października i trwała aż do późnych deszczów, które ustawały ok. połowy kwietnia (Pwt 11:14). Podczas pięciu następnych miesięcy w zasadzie nie było opadów. Tę suchą i upalną porę łagodziła obfita ożywcza rosa, osadzająca się nocą na ziemi i roślinach (Rdz 27:28; Pwt 33:28; zob. ROSA).

Na zboczach wzgórz najwyraźniej formowano tarasy otoczone kamiennymi murkami, chroniącymi cenną glebę przed erozją. Na niektórych stokach archeolodzy odkryli przeszło 60 tarasów. W winnicach i na polach stawiano szałasy lub nawet budowano wieże, z których strażnicy obserwowali okolicę, pilnując plonów (Iz 1:8; 5:2; Mt 21:33).

O królu Uzzjaszu powiedziano, że był „miłośnikiem rolnictwa [dosł. „ziemi”]” (2Kn 26:10).

Wskutek nieposłuszeństwa Izraelici stracili błogosławieństwo Boże i ściągnęli na swój kraj rozmaite klęski, takie jak nieurodzaj, susza, rdza czy plaga szarańczy. Ponadto w ciągu późniejszych stuleci trzebiono lasy i zaniedbywano konserwację tarasów, w wyniku czego ogromne ilości gleby na sporych obszarach Palestyny zostały zmyte przez wodę. Ale zachowana gleba jest do dziś na ogół bardzo urodzajna (zob. MŁOCKA; SIEW, SIEWCA; ŻNIWO i podobne hasła).

Syn Hemana; za panowania Dawida został wybrany przez losowanie na przewodnika ostatniej z 24 grup Lewitów, którzy usługiwali w sanktuarium jako muzycy (1Kn 25:1, 4, 5, 9, 31).

Zobacz WRZÓD.

Kropelki wody powstałe wskutek kondensacji wilgoci zawartej w powietrzu lub wydzielanej przez rośliny albo pary wodnej unoszącej się z podłoża. Hebrajski odpowiednik słowa „rosa”, tal, oznacza również „drobny deszcz” (Prz 3:20). Jeżeli temperatura dolnej warstwy powietrza spadnie poniżej 0°C, rosa zamienia się w srebrzystobiały lodowy szron. Rosa istnieje dzięki Jehowie, o którym powiedziano, że rozsypuje szron „jak popiół” (Ps 147:16; Hi 38:28).

Rosa tworzy się wtedy, gdy nocne powietrze nasycone parą wodną schładza się i osadza skroploną parę na chłodniejszych przedmiotach. Pojawia się również, gdy ciepła para wodna unosząca się z podłoża zetknie się z chłodnym powietrzem. Biblia wyjaśnia, że w początkowym okresie dziejów ziemi, zanim pojawiły się deszcze, „opar unosił się z ziemi i nawilżał całą powierzchnię gruntu” (Rdz 2:6 i przyp. w NW). Rosa powstaje także wskutek parowania wilgoci z roślin. Roślina wciąga wodę wchłoniętą przez korzenie aż do uzyskania równowagi temperatur między korzeniami a liśćmi. Niektóre drzewa wytwarzają w ten sposób duże ilości rosy i często można usłyszeć, jak potem z nich kapie w nocy. Wydaje się, że większa część porannej rosy ma właśnie takie pochodzenie. Hiob powiedział: „Korzeń mój jest otwarty dla wód i rosa zostanie przez noc na mym konarze” (Hi 29:19).

W Izraelu od połowy kwietnia do połowy października na ogół nie ma deszczu. W tym czasie osiada jednak rosa, która nawilża roślinność. Denis Baly podaje w książce The Geography of the Bible (1974, s. 45): „Izraelici dobrze znali wartość rosy, (...) gdyż podczas letniej suszy to dzięki niej pęczniały winogrona”. Izajasz, mając na myśli zbiór winogron, wspomniał o „rosie w skwarze żniwa” (Iz 18:4, 5). Później przychodziły ‛jesienne’, czyli ‛wczesne’ deszcze (Jl 2:23; Jak 5:7). W niektórych rejonach rosa osadza się w nocy tak obficie, że drzewa i inne rośliny otrzymują tą drogą nawet więcej wilgoci niż potrzeba, by zrównoważyć jej utratę wskutek parowania podczas dnia. Tym sposobem nocna rosa zapewnia obfite plony tam, gdzie w przeciwnym razie panowałaby susza i klęska głodu.

Znaczenie rosy podkreśla odkrycie, że rośliny, które zwiędły od upału, dochodziły do siebie szybciej, gdy wilgoć skraplała się w nocy na liściach, niż wtedy, gdy podlano grunt pod nimi. Potrafiły wchłonąć tyle wilgoci, że mogły normalnie przetrwać kolejny dzień bez podlewania. Ilość wody przyswojonej z rosy, a następnie przekazanej przez korzenie do gleby na zapas, czasem dorównywała wadze całej rośliny.

Podczas 40-letniej wędrówki Izraelitów przez pustkowie Bóg systematycznie zsyłał razem z rosą także mannę, która zostawała na ziemi po wyparowaniu rosy (Wj 16:13-18; Lb 11:9). Za pośrednictwem dwóch znaków związanych z rosą Bóg upewnił o swym wsparciu Gedeona przed jego wyruszeniem do walki z Midianitami. Najpierw rosa osiadła tylko na wełnianym runie, wyłożonym przez noc na klepisku, podczas gdy ziemia dookoła pozostała sucha. W drugiej próbie stało się odwrotnie. Nie wiadomo, czy zdarzyło się to podczas pory bezdeszczowej, kiedy rosa występuje często (Sdz 6:36 do 7:1).

Znaczenie przenośne. Rosa kojarzy się w Biblii z błogosławieństwem, urodzajem i obfitością (Rdz 27:28; Pwt 33:13, 28; Za 8:12). Powrót do Jehowy wiązał się z błogosławieństwami, gdyż Bóg oznajmił: „Stanę się dla Izraela jak rosa” (Oz 14:1, 5). Przez Micheasza przepowiedział On, że „pozostali z Jakuba będą pośród wielu ludów jak rosa od Jehowy, jak rzęsiste ulewy na roślinność”, co znaczyło, że ostatek duchowego Jakuba (Izraela) będzie dla ludów błogosławieństwem od Boga (Mi 5:7).

Natomiast brak lub wstrzymanie rosy łączy się z brakiem przychylności (Rdz 27:39; Ag 1:10). Za czasów króla Achaba i proroka Eliasza Bóg pozbawił ziemię izraelską deszczu i rosy, czego wynikiem była klęska głodu (1Kl 17:1; Łk 4:25).

W Izraelu poranne obłoki i rosa szybko znikały pod wpływem słonecznego żaru. Podobnie znikła niewielka miara lojalnej życzliwości, jaka się znalazła w Efraimie (Izraelu) i Judzie (Oz 6:4). A mieszkańcy Efraima (Izraela) mieli za swe karygodne czyny zostać uprowadzeni na wygnanie i stać się „jak rosa, która wcześnie znika” (Oz 13:1-3, 16).

Krople rosy pojawiają się cicho i są liczne. Być może więc Chuszaj, gdy powiedział Absalomowi: „Spadniemy na niego [Dawida] jak rosa, która spada na ziemię”, miał na myśli zaskoczenie lub mnogość przypominającą krople rosy (2Sm 17:12). Król ustanowiony przez Jehowę ma swój „orszak młodzieńców”, którzy są niczym „krople rosy” — prawdopodobnie ze względu na liczebność (Ps 110:3).

Rosa jest również delikatna i przynosi orzeźwienie. Trafnie więc przyrównano do niej proroczą pieśń pożegnalną Mojżesza (Pwt 32:2). Dobra wola króla przypomina ożywczy wpływ rosy na roślinność (Prz 19:12). Widoczna wśród ludu Bożego jedność wynikająca z miłości orzeźwia „jak rosa Hermonu, opadająca na góry Syjonu”. Północne prądy zimnego powietrza porywały opary unoszące się nocą nad zalesionymi stokami i wiecznie ośnieżonymi szczytami góry Hermon i przenosiły je tak daleko, że skraplały się one wiele kilometrów dalej na pd., na górach Syjonu (Ps 133:1-3; ILUSTRACJA, t. 1, s. 332).

1. Syn Beniamina wymieniony wśród osób, które w 1728 r. p.n.e. przybyły do Egiptu z domownikami Jakuba lub wkrótce potem się urodziły (Rdz 46:21, 26; zob. BENIAMIN 1). Pominięcie jego imienia w późniejszych wykazach rodzin Beniaminitów może sugerować, że umarł bezdzietnie albo że jego synowie połączyli się z innym rodem.

2. Nazwa występująca w Septuagincie w Ezechiela 38:2 oraz 39:1, odnoszona przez część uczonych do ludu Rusów, mieszkającego na północy, nad Wołgą. Jednakże znaczenie tego terminu oraz powiązanie go z Gogiem wskazuje, że nie chodzi o nazwę, lecz o składnik tytułu, stąd słusznie gdzie indziej jest tłumaczony na: „główny naczelnik” (NŚ), „naczelny książę” (Bp), „wielki książę” (BT), „główny książę” (Bw), „wielki władca” (BWP).

Hebrajskie słowo roʼsz bywa utożsamiane z szalejem, kolokwintą lub makiem, lecz w rzeczywistości nie da się jednoznacznie ustalić, jaką roślinę określa. W Biblii często oznacza gorzką, trującą roślinę (Lam 3:5, 19), truciznę lub „jad” (Pwt 32:33; Hi 20:16) albo zatrutą wodę (Jer 8:14; 9:15; 23:15). W znaczeniu przenośnym odnosi się do wypaczania sprawiedliwości (Oz 10:4; Am 6:12) oraz do odstępców (Pwt 29:18; por. Dz 8:23; Heb 12:15).

Proroctwo zapowiadało, że Mesjaszowi zostanie dana jako pokarm „trująca roślina” (Ps 69:21). Jezus Chrystus przed zawieszeniem na palu otrzymał do picia wino zmieszane z żółcią, ale skosztowawszy, nie chciał wypić tego odurzającego napoju, który zapewne miał mu ulżyć w cierpieniu. Opisując spełnienie wspomnianego proroctwa, Mateusz użył greckiego słowa cholé („żółć”; Mt 27:34), tego samego, które występuje w greckiej Septuagincie w Psalmie 69:21. W równoległym sprawozdaniu Marek wspomina o mirrze (Mk 15:23) i dlatego niektórzy są zdania, że ową „trującą rośliną” lub „żółcią” była „mirra”. Możliwe też, że do wina dodano zarówno żółci, jak i mirry.

Ogół roślin. Trzeciego „dnia” stwarzania Bóg sprawił, że ziemia porosła „roślinami wydającymi nasienie”, a zatem zdolnymi do rozmnażania się (Rdz 1:11-13). W Rodzaju 2:5, 6 najwidoczniej opisano warunki panujące owego „dnia” zaraz po tym, jak za sprawą Boga ukazał się suchy ląd, ale przed stworzeniem trawy, roślin wydających nasienie i drzew rodzących owoce. Żeby zapewnić wilgoć potrzebną przyszłej roślinności, Jehowa zadbał o to, by opar regularnie unosił się z ziemi i nawilżał grunt. Dzięki temu rośliny mogły się dobrze rozwijać mimo braku deszczu. Chociaż źródła światła na niebie stały się wyraźnie widoczne dopiero czwartego „dnia” stwarzania (Rdz 1:14-16), zapewne już trzeciego „dnia” do ziemi docierała wystarczająca ilość rozproszonego