W wizji Ezechiela dział Manassesa znajdował się między ziemią Naftalego i Efraima (Eze 48:4, 5). Manassesa wymieniono również wśród plemion Izraela duchowego (Obj 7:6).

3. Imię występujące w tekście masoreckim Sędziów 18:30 na skutek zmiany wprowadzonej przez przepisywaczy. Fragment ten dotyczy odstępstwa Danitów i w Przekładzie Nowego Świata brzmi następująco: „Jonatan, syn Gerszoma, syna Mojżesza, on i jego synowie, zostali kapłanami dla plemienia Danitów” (zob. też BT; Bw; BWP). Żydowscy przepisywacze z szacunku dla Mojżesza między dwie pierwsze litery jego imienia wstawili dodatkową, zapisaną nieco wyżej literę nun („n”), żeby zamiast „Mojżesz” było „Manasses”. Zrobili tak, by czyn Jonatana nie sprowadził hańby na imię Mojżesza. Oprócz zmienionego tekstu masoreckiego imię „Manasses” pojawia się w tym wersecie również w tekście greckiej Septuaginty w Kodeksie watykańskim oraz w syryjskiej Peszitcie (por. Bg). Jednakże w Septuagincie z Kodeksu aleksandryjskiego oraz w łacińskiej Wulgacie w miejscu tym występuje imię „Mojżesz”.

4. Król Judy; syn i następca Ezechiasza (2Kl 20:21; 2Kn 32:33). Matką Manassesa była Chefcyba. Gdy wstąpił na tron, miał 12 lat. Panował w Jerozolimie przez 55 lat (716-662 p.n.e.) i był 14 królem Judy po Dawidzie (2Kl 21:1). Czynił to, co złe w oczach Jehowy — odbudował wyżyny, które zniszczył jego ojciec, postawił ołtarze dla Baala, oddawał cześć „całemu zastępowi niebios”, nawet na dwóch dziedzińcach świątyni wybudował ołtarze fałszywego kultu. ‛Przeprowadzał swych synów przez ogień’, uprawiał magię, wróżbiarstwo i popierał spirytyzm. Uczynił też rzeźbiony wizerunek świętego pala i umieścił go w domu Jehowy. Zwodził mieszkańców Judy i Jerozolimy, „by postępowali gorzej niż narody, które Jehowa usunął sprzed oblicza synów Izraela” (2Kl 21:2-9; 2Kn 33:2-9). Chociaż Jehowa posyłał do nich swych proroków, nikt ich nie słuchał. Manasses przelał również mnóstwo niewinnej krwi (2Kl 21:10-16); według pism żydowskich rabinów właśnie na jego rozkaz przecięto piłą proroka Izajasza (por. Heb 11:37).

Ponieważ Manasses nie zwracał uwagi na orędzie Jehowy, został ukarany: król Asyrii uprowadził go do Babilonu, jednego ze swych królewskich miast (2Kn 33:10, 11). ‛Manassesa z Judy’ wymieniono wśród 22 „królów Hatti, wybrzeża i wysp” płacących daninę asyryjskiemu królowi Asarhaddonowi. Imię Manasses występuje też na liście królów zależnych od Asurbanipala (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, ss. 291, 294).

W niewoli Manasses okazał skruchę, ukorzył się i modlił do Jehowy. Bóg wysłuchał jego błagania i przywrócił go do władzy królewskiej w Jerozolimie (2Kn 33:12, 13). Potem Manasses „zbudował mur zewnętrzny Miasta Dawidowego” i rozmieścił dowódców wojskowych w warownych miastach Judy. Poza tym pousuwał cudzoziemskich bogów oraz wizerunek bożka z domu Jehowy, a także ołtarze, które zbudował „na górze domu Jehowy i w Jerozolimie”. Przygotował też ołtarz Jehowy i zaczął składać na nim ofiary, zachęcając innych do służenia Jehowie. Ale lud dalej składał ofiary na wyżynach, tyle że dla Jehowy (2Kn 33:14-17). Po śmierci Manassesa królem został jego syn Amon (2Kn 33:20).

5. Izraelita „z synów Pachat-Moaba”; jeden z tych, którzy wzięli sobie cudzoziemskie żony, ale za dni Ezdrasza odprawili je „wraz z synami” (Ezd 10:30, 44).

6. Izraelita „z synów Chaszuma”; również należał do tych, którzy odesłali swe cudzoziemskie żony, gdy Ezdrasz gorliwie przywracał czyste wielbienie (Ezd 10:33, 44).

Zobacz MANASSES 2.

(hebr. dudaʼjím [lm.]).

Wieloletnia bylina z rodziny psiankowatych o dużych, podłużnych, ciemnozielonych liściach. Liście mandragory lekarskiej (Mandragora officinarum) wydają się wyrastać wprost z korzenia, tworzą rozetkę i są ułożone blisko ziemi. Ze środka tej rozetki wyrastają szypułki kwiatowe, a na każdej znajduje się tylko jeden kwiat barwy białej, niebieskawej lub fioletowej. Żółte lub pomarańczowe owoce mają wielkość śliwki i dojrzewają mniej więcej w okresie żniw pszenicy w Palestynie (Rdz 30:14). Ich słodki, świeży zapach przypomina woń jabłka (zob. PnP 7:13). Gruby, rozwidlony korzeń mandragory przypomina nieco sylwetkę człowieka. Z tego powodu z rośliną tą łączono liczne przesądy i przypisywano jej właściwości magiczne (ILUSTRACJA, t. 1, s. 544).

W starożytności owoce mandragory stosowano do celów medycznych jako środek odurzający i przeciwskurczowy. W niektórych rejonach Bliskiego Wschodu były i dalej są uważane za afrodyzjak, środek zwiększający płodność, ułatwiający zajście w ciążę. Z Księgi Rodzaju wynika, że Rachela w zamian za mandragory zgodziła się odstąpić Lei prawo do spędzenia nocy z Jakubem (Rdz 30:14, 15). Biblia nie wyjaśnia, dlaczego tak zrobiła, ale być może miała nadzieję, że dzięki tej roślinie łatwiej zajdzie w ciążę, co zdjęłoby z niej hańbę bezpłodności. Jednak stała się brzemienna dopiero kilka lat po tym zdarzeniu (Rdz 30:22-24).

Zobacz MINA.

Podstawowe pożywienie Izraelitów podczas 40-letniej wędrówki po pustkowiu (Wj 16:35). Po raz pierwszy Jehowa zesłał mannę na pustkowiu Sin w 1513 r. p.n.e., w drugiej połowie drugiego miesiąca po wyjściu Izraelitów z Egiptu (Wj 16:1-4). Stanowiła ich pokarm aż do roku 1473 p.n.e., kiedy to weszli do Kanaanu i zaczęli spożywać płody Ziemi Obiecanej (Joz 5:10-12).

Manna pojawiała się na ziemi po wyparowaniu porannej rosy: „Na powierzchni pustkowia było coś w postaci drobnych płatków, drobniutkich niby szron na ziemi”. Kiedy Izraelici zobaczyli ją po raz pierwszy, pytali: „Co to?”, po hebrajsku: „man huʼ?” (Wj 16:13-15; Lb 11:9). Prawdopodobnie właśnie od tego wyrażenia pochodzi słowo „manna”, którym nazwali ten pokarm (Wj 16:31).

Opis. Manna była ‛biała jak nasienie kolendry’ i miała „wygląd żywicy bdelium” — przezroczystych, woskowatych grudek przypominających perły. Smakowała jak „placki z miodem” albo „słodkie placki z oliwą”. Mielono ją w żarnach bądź ucierano w moździerzu, a potem gotowano lub pieczono z niej placki (Wj 16:23, 31; Lb 11:7, 8).

Żadna ze znanych dziś naturalnych substancji nie pasuje we wszystkich szczegółach do biblijnego opisu manny. Trudno więc utożsamiać ją z jakimś konkretnym pokarmem, zwłaszcza że Jehowa dostarczał jej Izraelitom w cudowny sposób. Była dostępna bez względu na porę roku czy miejsce na pustkowiu. Normalnie gdy przetrzymano ją do rana, robaczywiała i zaczynała cuchnąć, ale dodatkowa porcja zebrana szóstego dnia tygodnia i pozostawiona na sabat nie psuła się. W ten dzień manna się nie pojawiała, co przypominało Izraelitom o konieczności obchodzenia sabatu (Wj 16:19-30).

Mężczyzna będący głową rodziny sam zbierał mannę lub nadzorował jej zbieranie dla wszystkich domowników. Ponieważ manna topiła się, gdy zaczynało przygrzewać słońce, z pewnością szybko starał się zebrać odpowiednią ilość, po czym mierzył, ile jej jest. Zależnie od wielkości rodziny zbierano mało lub dużo, ale zawsze wypadał omer (2,2 l) na osobę (Wj 16:16-18). Nawiązał do tego apostoł Paweł, zachęcając chrześcijan w Koryncie, by dzielili się nadmiarem swych dóbr materialnych i w ten sposób wyrównywali niedostatek braci (2Ko 8:13-15).

Cel. Jehowa pozwolił Izraelitom głodować na pustkowiu, po czym dostarczył im manny, by ich nauczyć, „iż nie samym chlebem żyje człowiek, lecz człowiek żyje każdą wypowiedzią z ust Jehowy”. Chciał ich ‛ukorzyć i poddać próbie, żeby w przyszłości wyświadczyć im dobro’ (Pwt 8:3, 16). Gdy Izraelitom znudziła się manna i zaczęli ją nazywać „chlebem godnym wzgardy”, ukarał ich, posyłając jadowite węże, które śmiertelnie pokąsały wielu buntowników (Lb 21:5, 6).

Psalmista nazwał mannę „zbożem nieba” (Ps 78:24), „chlebem z nieba” (Ps 105:40), a także „chlebem mocarzy” (Ps 78:25). Mocarzami można nazwać aniołów, ponieważ powiedziano o nich, iż są „potężni w mocy” (Ps 103:20). Nie musi to jednak znaczyć, jakoby aniołowie jedli mannę, lecz raczej że Bóg posługiwał się nimi przy dostarczaniu jej Izraelitom (por. Gal 3:19). Wyrażenie „chleb mocarzy” mogło też po prostu wskazywać na to, że manna pochodziła z nieba, gdyż właśnie tam mieszkają anielscy „mocarze”.

Aby przyszłe pokolenia mogły zobaczyć mannę, Aaronowi polecono wsypać omer (2,2 l) do dzbana i złożyć go przed Jehową. Później ów „złoty dzban z manną” został umieszczony wewnątrz Arki Przymierza (Heb 9:4; Wj 16:32-34). Jednakże jakieś pięć stuleci potem, gdy Arkę sprowadzono z namiotu wzniesionego przez Dawida do świątyni wybudowanej przez Salomona, w świętej skrzyni nie było złotego dzbana (2Sm 6:17; 1Kl 8:9; 2Kn 5:10). Spełnił już swoją rolę.

Znaczenie symboliczne. Chociaż manna pochodziła od Boga (Neh 9:20), nie umożliwiała Izraelitom życia wiecznego. Zwrócił na to uwagę Chrystus Jezus, po czym oznajmił: „Ja jestem chlebem żywym, który zstąpił z nieba; jeśli ktoś je z tego chleba, będzie żył na wieki; chlebem zaś, który ja dam, jest moje ciało za życie świata” (Jn 6:30-33, 48-51, 58). Wierni naśladowcy Chrystusa korzystają z tej niebiańskiej manny, czyli „chleba życia”. Nie spożywają go literalnie, lecz okazują wiarę w zbawczą wartość ciała i krwi, które Jezus złożył w ofierze. Dzięki temu mają szansę na życie wieczne w niebie z Chrystusem lub w ziemskim raju.

Chrystus nawiązał też do dzbana z manną, gdy obiecał swym namaszczonym duchem naśladowcom, że jeśli zwyciężą, otrzymają nieprzemijającą „ukrytą mannę”, która zapewni im nieśmiertelne