zabijano i spalano zdrową czerwoną krowę, która nie miała żadnej wady i jeszcze nie chodziła w jarzmie. Popiół z tego „daru ofiarnego za grzech” składano „w czystym miejscu poza obozem” (Lb 19:9) i w razie potrzeby sporządzano z niego wodę oczyszczenia, którą kropiono nieczyste osoby lub przedmioty (Lb 19:17). Apostoł Paweł nawiązał do tego symbolicznego oczyszczenia ciała przez „popiół [gr. spodòs] z jałówki”, by podkreślić, że znacznie ważniejsze jest oczyszczenie „sumień z martwych uczynków”, możliwe dzięki „krwi Chrystusa” (Heb 9:13, 14).

W Jeremiasza 31:40 wspomniano o „nizinie zwłok i tłustego popiołu [wehaddészen]”, najwyraźniej będącej częścią doliny synów Hinnoma. Jeszcze stosunkowo niedawno w pobliżu doliny Kidron można było zobaczyć hałdę popiołu. Podobno miała ona ok. 150 m długości, 60 m szerokości i 18 m wysokości. Zdaniem niektórych mogła mieć związek z miejscem wspomnianym przez Jeremiasza. Być może zanim Jozjasz sprawił, że Tofet w dolinie synów Hinnoma przestało się nadawać do celów religijnych (2Kl 23:10), części tej doliny używano jako wysypiska popiołu ze spalonych ofiar (Kpł 4:12). Ale niewykluczone, że do doliny tej wrzucano też martwe zwierzęta i zwłoki przestępców, a na hałdzie znajdowały się m.in. prochy ludzi, których kiedyś złożono w ofierze podczas obrzędów religii fałszywej (Jer 32:35).

W dawnych czasach zdobyte miasta na ogół palono, więc ‛obrócenie w popiół’ wskazywało na doszczętną zagładę, jak to było w wypadku Tyru, Sodomy i Gomory (Eze 28:18; 2Pt 2:6).

Popiół symbolizował również coś mało znaczącego i bezwartościowego. Na przykład Abraham przyznał przed Jehową: „Jestem prochem i popiołem” (Rdz 18:27; zob. też Iz 44:20; Hi 30:19). A Hiob przyrównał wypowiedzi swych fałszywych pocieszycieli do „przysłów z popiołu” (Hi 13:12).

W czasach biblijnych osoby pogrążone w żałobie, upokorzone lub skruszone często siadały w popiele albo się nim posypywały (2Sm 13:19; Est 4:1-3; Jer 6:26). Wielką niedolę i boleść symbolicznie powiązano z ‛jedzeniem popiołu’ (Ps 102:9), a o udręczonym Hiobie powiedziano, że „siedział w popiele” (Hi 2:8).

Wór i popiół kojarzyły się z postem, smutkiem i płaczem (Est 4:3; Iz 58:5; Eze 27:30, 31; Dn 9:3). Za czasów Jonasza wszyscy mieszkańcy Niniwy ukorzyli się i okazali skruchę — nawet król przywdział wór i siadł w popiele (Jon 3:5, 6). Także Jezus Chrystus wspomniał o okazywaniu skruchy w worze i popiele (Mt 11:21). A skruszony Hiob, odpowiadając Jehowie, oznajmił: „Kajam się w prochu i popiele” (Hi 42:6).

Podczas 70-letniego okresu spustoszenia Judy Żydzi w Babilonie opłakiwali los Syjonu, czyli Jerozolimy, i tamtejszej świątyni. Ale Izajasz już wcześniej prorokował, że za sprawą ducha Jehowy ‛tym, którzy opłakują Syjon, zostanie wyznaczony dział, a zamiast popiołu będzie im dane nakrycie głowy’. Jezus Chrystus odniósł ten fragment z Izajasza 61:1-3 do siebie, gdyż jako Mesjasz doprowadzi do większego wyzwolenia ludzi — ze stanu spustoszenia i żałoby pod względem duchowym (Łk 4:16-21). Z kolei za pośrednictwem Malachiasza Bóg zapowiedział, że niegodziwi będą dla prawych niczym drobny popiół: „‚I podepczecie niegodziwych, ponieważ staną się jak pył [ʼéfer] pod spodami waszych stóp w dniu, w którym będę działał’ — rzekł Jehowa Zastępów” (Mal 4:3).

Ten, kto był gdzieś, robił coś przed kimś; ktoś, kto się pojawił wcześniej, by poczynić przygotowania do nadejścia kogoś innego. Może chodzić o utorowanie mu drogi, ogłaszanie tego nadejścia albo też o wskazywanie innym, co w związku z tym mają robić. Taki zwiastun na ogół, choć nie zawsze, ustępuje rangą osobie, którą poprzedza.

Jan Chrzciciel w pewnym sensie był poprzednikiem Chrystusa. Działalność Jana poprzedzała służbę Jezusa i miała przygotować ludzi na jego nadejście. Stanowiła spełnienie proroctw zapisanych w Izajasza 40:3 oraz Malachiasza 3:1 i 4:5, 6: „Ktoś woła na pustkowiu: ‚Oczyśćcie drogę Jehowy! Prostujcie (...) gościniec’”. „Wysyłam mego posłańca, a on oczyści drogę przede mną”. Obwieszczenia Jana pobudziły ludzi do wyczekiwania Jezusa, dzięki czemu później go słuchali, darzyli szacunkiem i naśladowali (Mt 3:1-12; 11:7, 10, 14; Mk 9:11-13; Łk 1:13-17, 76; Jn 1:35-37).

Samo słowo „poprzednik” występuje w Biblii tylko raz i odnosi się do Jezusa (Heb 6:19, 20). Nie był on w żadnym wypadku niższy rangą od tych, których poprzedzał. Natomiast jako pierwszy wstąpił do chwały niebiańskiej, otwierając i przygotowując drogę członkom niebiańskiego zboru swych naśladowców (Jn 14:2, 3). Dzięki temu mogą oni śmiało przystępować do Boga — korzystając z drogi, którą utorował ich Poprzednik (Heb 10:19-22).

(hebr. chacír).

Jeden ze składników pożywienia, za którym tęsknił na pustkowiu „mieszany tłum” wraz z Izraelitami (Lb 11:4, 5). Hebrajskie słowo chacír, przetłumaczone w Liczb 11:5 na „pory”, przypuszczalnie wywodzi się od tego samego rdzenia, co identycznie zapisywany wyraz oddany gdzie indziej jako „zielona trawa” (Iz 40:7, 8). Pory wymieniono obok cebuli i czosnku — roślin jadalnych bardzo do nich podobnych — co wskazuje, że chodzi tu o konkretne warzywo, a nie ogólnie o trawę. Poza tym pory już od starożytności są bardzo popularne w Egipcie i po dziś dzień powszechnie spożywane także w Palestynie.

Por (Allium porrum) jest spokrewniony z cebulą, ale różni się od niej łagodniejszym smakiem, walcowatym kształtem oraz soczystymi, podobnymi do trawy liśćmi o szerokości ok. 2,5 cm. Pęd kwiatowy, zakończony dużym kulistym baldachem, osiąga wysokość ok. 60 cm. Cebulki i liście tej dwuletniej rośliny można gotować i podawać jako jarzynę, wykorzystywać jako przyprawę, a także spożywać na surowo.

Jeden z dziesięciu synów Hamana (Est 9:8, 10).

Zobacz FESTUS.

Poręczenie to gwarancja wypełnienia zobowiązania, także zastaw, a poręczyciel to ktoś, kto gwarantuje spełnienie czyichś zobowiązań. Psalmista błagał, by Jehowa ‛poręczył’ za niego, chroniąc go przed oszustami (Ps 119:122).

Praktyka poręczania za kogoś jest znana od wieków. Patriarcha Hiob tak o tym wspomniał: „Proszę, umieść u siebie mój zastaw. Któż inny uściśnie mi ręce, by dać gwarancję?” (Hi 17:3). Wypowiedź z Przysłów 17:18 pomaga ustalić, jak takie poręczenie mogło wyglądać: „Człowiek, któremu nie dostaje serca, podaje rękę, w pełni ręcząc wobec swego towarzysza”. Najwyraźniej więc w obecności świadków ktoś podawał dłużnikowi rękę lub klepał go w dłoń, obiecując przejąć jego zobowiązania, gdyby ten nie mógł się z nich wywiązać. W krajach Wschodu podaniem sobie rąk przypieczętowywano transakcje lub umowy (Prz 11:21). Na przykład gdy Jehu usłyszał pozytywną odpowiedź Jehonadaba na pytanie: „Czy twoje serce jest prostolinijne wobec mnie — jak moje serce wobec twojego serca?”, powiedział: „Jeśli jest, to podaj mi rękę” (2Kl 10:15).

Juda udzielił poręczenia w inny sposób — chcąc zagwarantować Tamar, że przyśle jej koźlę ze stada jako zapłatę za współżycie, dał jej w zastaw swój sygnet, sznur i laskę (Rdz 38:17-20). Gdy Ruben chciał zabrać do Egiptu Beniamina, zaproponował Jakubowi następujące poręczenie: „Możesz uśmiercić dwóch moich synów, jeśli ci go z powrotem nie przyprowadzę”. Jakub jednak odmówił. Natomiast Juda później sam zaofiarował się jako zabezpieczenie za Beniamina: „Ja będę poręczycielem za niego. Z mojej ręki możesz domagać się kary za niego”. Kiedy się okazało, że Beniamin będzie musiał zostać w Egipcie jako niewolnik, Juda był gotów go zastąpić, gdyż za niego poręczył. Dlatego powiedział do Józefa: „Twój niewolnik bowiem stał się poręczycielem za chłopca na czas pobytu z dala od ojca (...). Teraz więc, proszę, niech twój niewolnik zostanie w miejsce tego chłopca niewolnikiem mego pana” (Rdz 42:37, 38; 43:8, 9; 44:32, 33).

Prawo Mojżeszowe regulowało kwestię zastawu dawanego przez dłużnika wierzycielowi. W miarę rozwoju handlu w Izraelu poręczanie w interesach stało się powszechne. Przysłowia ostrzegały przed tą niebezpieczną i niemądrą praktyką, zwłaszcza gdy ktoś ryzykował utratę środków niezbędnych do życia (Prz 6:1-5; 11:15; 22:26, 27; zob. ZASTAW).

Skała (zazwyczaj o barwie ciemnoczerwonej, purpurowej lub czasem zielonej), w której tkwią kryształy skaleni. Za czasów króla Aswerusa posadzki w perskim pałacu w Suzie były wykonane z porfiru, marmuru i masy perłowej (Est 1:6).

Wydalenie płodu w okresie, gdy jest on jeszcze niezdolny do życia poza organizmem matki. Ten ogólny termin występujący w Biblii obejmuje zarówno celowe, jak i samoistne przerwanie ciąży. Hebrajskie słowo szachál, które znaczy „ronić” (Wj 23:26; Oz 9:14), jest też tłumaczone na ‛pozbawić’ (Pwt 32:25), ‛pozbawić dzieci’ (Kpł 26:22) oraz ‛być bez owocu’ (Mal 3:11). Wyraz jocéʼt, oddany w Psalmie 144:14 jako „poronienie”, wywodzi się od rdzenia oznaczającego „wychodzić”. Wyrażenie „poroniony płód” (Ps 58:8; Kzn 6:3) jest odpowiednikiem hebrajskiego słowa néfel, a to z kolei pochodzi od rdzenia nafál, który znaczy „upadać” (por. Iz 26:18, Bg).

Poronienie samoistne może być następstwem wypadku, choroby zakaźnej, nadmiernego wysiłku fizycznego, silnego stresu albo osłabienia organizmu matki. Poronienia powodowała np. woda w okolicach Jerycha, dopóki nie ‛uzdrowił’ jej prorok Jehowy Elizeusz (2Kl 2:19-22).

Przerwanie ciąży za pomocą leków czy zabiegu chirurgicznego w celu pozbycia się niechcianego dziecka to w oczach Bożych ciężkie przestępstwo. Życie, jako cenny dar od Boga, jest święte. Z tego względu Prawo Boże przekazane Mojżeszowi chroniło