nierówności, a nawet wzgórza, niektóre drogi trzeba było usypywać, nierzadko też oczyszczano je z kamieni (Iz 40:3, 4; 57:14; 62:10). Historyk Józef Flawiusz donosi, że drogi wiodące do Jerozolimy król Salomon wybrukował czarnym kamieniem (Dawne dzieje Izraela, VIII, VII, 4).

Niewiele jednak wiadomo o starożytnych drogach w czasach poprzedzających cesarstwo rzymskie. Rzymianie byli wybitnymi budowniczymi dróg, które umożliwiały im szybkie przemieszczanie wojsk na terenie ogromnego imperium. Wybudowane przez nich drogi były wybrukowane płaskimi kamieniami, a ich podłoże zazwyczaj składało się z trzech warstw: gruzu (na spodzie), płaskich bloków osadzonych w zaprawie (w środku) oraz betonu i pokruszonych kamieni (na wierzchu). Powierzchnia drogi była wyprofilowana: środek był położony wyżej, a boki niżej; przy drodze znajdowały się kamienie milowe, krawężniki i rowy odprowadzające wodę. W pewnych odstępach przy drodze wykopywano też studnie. Drogi rzymskie wytyczano wzdłuż linii prostych i zwykle prowadzono je przez wzgórza, nie okrążając ich. Słynna rzymska Droga Apijska miała jakieś 5,5 m szerokości i była wybrukowana dużymi blokami lawy. Gdy apostoł Paweł udawał się do Rzymu jako więzień, podróżował tą drogą, której fragmenty są używane do dziś (Dz 28:15, 16; zob. APPIUSZA, RYNEK).

Słowa z Izajasza 19:23 o tym, że powstanie „gościniec z Egiptu do Asyrii”, wskazywały na pokojowe stosunki, jakie pewnego dnia miały zapanować między tymi krajami. Wyzwalając swój lud, Jehowa niejako zbudował dla niego gościńce wiodące z krajów niewoli do ojczyzny (Iz 11:16; 35:8-10; 49:11-13; Jer 31:21).

Przebyta odległość. Słowo „droga” często określa w Biblii przebytą odległość (Rdz 31:23; Wj 3:18; Lb 10:33; 33:8). Dystans, jaki można było pokonać w ciągu dnia, zależał od środka transportu oraz warunków atmosferycznych i ukształtowania terenu. Przeciętnie w ciągu dnia można było na lądzie przebyć ok. 30 km lub więcej. Ale „odległość drogi sabatowej” wynosiła znacznie mniej (Mt 24:20). Z Dziejów 1:12 wynika, że Góra Oliwna leżała w „odległości drogi sabatowej” od Jerozolimy. Józef Flawiusz raz podaje, że Góra Oliwna znajdowała w odległości pięciu stadiów (925 m) od miasta, a innym razem, że było to sześć stadiów (1110 m), co prawdopodobnie wynika z przyjęcia innego punktu wyjścia. Na podstawie Jozuego 3:4 źródła rabiniczne ustalały, że „odległość drogi sabatowej” wynosi 2000 łokci (890 m).

Znaczenie przenośne. Określenie „droga” może też oznaczać sposób postępowania albo ustaloną metodę działania i osiągania czegoś. W Piśmie Świętym często odnosi się do zachowania cieszącego się uznaniem Jehowy Boga lub też przez Niego potępianego (Sdz 2:22; 2Kl 21:22; Ps 27:11; 32:8; 86:11; Iz 30:21; Jer 7:23; 10:23; 21:8). Odkąd na ziemi pojawił się Jezus Chrystus, wyłącznie osoby uznające jego rolę mogą liczyć na dobre stosunki z Bogiem i na to, że będzie On wysłuchiwał ich modlitw. Dlatego Syn Boży oznajmił: „Ja jestem drogą i prawdą, i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej, jak tylko przeze mnie” (Jn 14:6; Heb 10:19-22). O uczniach Jezusa Chrystusa mówiono, że należą do „Drogi”, tzn. że ich życie skupiało się na okazywaniu wiary w niego i naśladowaniu go (Dz 9:2; 19:9, 23; 22:4; 24:22).

Zobacz KLEJNOTY, DROGOCENNE KAMIENIE.

Zobacz ZAKWAS.

Trzecia i najmłodsza córka Heroda Agryppy I, urodzona ok. 38 r. n.e.; siostra Agryppy II, Berenike i Mariamne III. Jej matka miała na imię Kypros. Zanim Druzylla skończyła sześć lat, jej rękę przyrzeczono Epifanesowi, synowi króla Kommageny. Ponieważ jednak nie zgodził się on przejść na judaizm, małżeństwo to nie doszło do skutku. Na obrzezanie przystał natomiast Aziz, król Emesy w Syrii, i Druzylla w wieku 14 lat została jego żoną. Rozjątrzona okrucieństwem męża i zazdrością swej mniej atrakcyjnej siostry Berenike, łatwo uległa namowom, żeby wbrew prawu żydowskiemu rozwieść się z Azizem i poślubić namiestnika Feliksa (co nastąpiło ok. 54 r.). Być może i ona słuchała więźnia Pawła, gdy „mówił o prawości i panowaniu nad sobą, i nadchodzącym sądzie” — sprawach, które jak się okazało, wzbudziły w namiestniku niezwykły niepokój. Kiedy po dwóch latach Feliks przekazywał stanowisko Festusowi, zostawił Pawła w więzach, by „pozyskać przychylność Żydów”, a zdaniem innych — by zadowolić swą młodą żonę, „która była Żydówką” (Dz 24:24-27). Syn Druzylli i Feliksa, kolejny Agryppa, według doniesień zginął podczas wielkiej erupcji Wezuwiusza w r. 79.

(hebr. ʽec; gr. déndron).

Dzięki dużej różnorodności klimatu na terenie Palestyny i sąsiednich krajów rosną rozmaite drzewa — od cedrów na Libanie po palmy daktylowe w okolicach Jerycha i janowce na pustyni. Biblia wspomina o ok. 30 rodzajach drzew; w niniejszej publikacji omówiono je pod odpowiednimi nazwami.

Często trudno ustalić, jaki gatunek drzewa oznacza konkretne słowo hebrajskie lub greckie. Identyfikacja często opiera się na zawartym w Biblii opisie danego drzewa (niekiedy znaczenie samej nazwy wskazuje na jakieś cechy charakterystyczne) i porównaniu go z drzewami występującymi obecnie w krajach biblijnych, zwłaszcza w okolicach, których dotyczy odnośny fragment. Dodatkową pomocą jest analiza pokrewnych słów w innych językach, np. arabskim i aramejskim. Czasami najlepiej jest po prostu przetranskrybować nazwę, jak w przypadku drzewa algumowego.

W książce Plants of the Bible (1952, ss. 5, 6) Harold i Alma Moldenke napisali, że wiele drzew występujących obecnie na terenie Palestyny być może nie rosło tam w czasach biblijnych, gdyż „flora ulega zmianom, zwłaszcza w takich regionach, jak Palestyna i Egipt, gdzie człowiek, znany ze swej zdolności do zakłócania delikatnej równowagi w przyrodzie, prowadzi bardzo aktywną działalność” od tysięcy lat. W tym samym dziele powiedziano też: „Wielu roślin, które w Ziemi Świętej i sąsiednich krajach w czasach biblijnych były powszechnie spotykane, obecnie nie ma tam wcale lub występują tylko sporadycznie”. Niektóre zostały całkowicie wytępione lub znacznie przetrzebione wskutek nadmiernej eksploatacji ziemi lub wycinania lasów podczas najazdów wojsk asyryjskich, babilońskich, a potem rzymskich (Jer 6:6; Łk 19:43). W następstwie wycięcia drzew i lasów wierzchnia warstwa ziemi została wymyta, co w wielu okolicach doprowadziło do wyjałowienia gleby i zniszczenia szaty roślinnej.

Już za dni Abrahama drzewa wyszczególniano w umowie kupna posiadłości (Rdz 23:15-18).

W Prawie Mojżeszowym. Później Jehowa Bóg wprowadził Izraelitów do Kanaanu, krainy pełnej „drzew zapewniających pokarm w obfitości”. Obiecał Izraelitom, że jeśli będą Mu posłuszni, to da im niezbędne deszcze; ponadto kazał przeznaczać dziesiątą część z owocu drzew na potrzeby sanktuarium i kapłanów (Neh 9:25; Kpł 26:3, 4; 27:30). Gdy Izraelici podbijali Ziemię Obiecaną, polecono im nie niszczyć drzew owocowych podczas ataku na miasta, choć setki lat później Bóg nakazał królom Judy i Izraela ścinać ‛dobre drzewa’ na terenie królestwa Moabu. Jak się wydaje, było tak dlatego, iż Moab leżał poza granicami Ziemi Obiecanej. Była to ekspedycja karna przeciw Moabowi, a działanie Izraelitów miało ich uchronić przed buntem lub odwetem Moabitów (Pwt 20:19, 20; 2Kl 3:19, 25; por. Jer 6:6). Po zasadzeniu drzewa właścicielowi nie wolno było spożywać jego owocu przez trzy lata, a w czwartym roku plon należało przynieść do sanktuarium (Kpł 19:23-25; por. Pwt 26:2). Później co roku podobnie czyniono z pierwszymi dojrzałymi owocami (Neh 10:35-37).

Znaczenie przenośne. W ogrodzie Eden Bóg przypisał symboliczne znaczenie dwom drzewom: „drzewu życia” oraz „drzewu poznania dobra i zła”. Nieposłuszeństwo wobec Bożego rozkazu dotyczącego drugiego z tych drzew sprowadziło człowieka na drogę grzechu (Rdz 2:9, 16, 17; 3:1-24).

Wiele osób niesłusznie uważa, że zakaz spożywania owocu z „drzewa poznania dobra i zła” odnosił się do cielesnego współżycia pierwszej pary ludzkiej. Poglądowi temu przeczy wyraźny rozkaz, jaki Bóg dał mężczyźnie i kobiecie: „Bądźcie płodni i stańcie się liczni oraz napełnijcie ziemię” (Rdz 1:28). Drzewo to wyobrażało „poznanie dobra i zła”, a ponieważ Bóg nie pozwolił pierwszym ludziom z niego spożywać, stało się ono symbolem Boskiego prawa ustalania dla ludzi norm określających, co jest „dobre” (co Bóg akceptuje), a co „złe” (co Bóg potępia). Stanowiło zatem sprawdzian szacunku człowieka dla pozycji Stwórcy oraz gotowości korzystania z wolności w obrębie granic ustalonych przez Boga; pozostawiały one wiele swobody i pozwalały w pełni cieszyć się życiem. Przekroczenie tych granic przez zjedzenie z „drzewa poznania dobra i zła” było więc równoznaczne z buntem przeciwko władzy Boga i naruszeniem czegoś, co należało wyłącznie do Niego (zob. ZWIERZCHNICTWO).

Drzewa niekiedy symbolizowały też pojedyncze osoby, w tym władców, a także królestwa, np. w proroctwie, w którym upadek faraona i jego ludu przyrównano do ścięcia okazałego cedru (Eze 31), albo w proroctwie Daniela o potężnym drzewie wyobrażającym panowanie nad „królestwem ludzkim” (Dn 4:10-26). Człowieka prawego przyrównano do drzewa zasadzonego nad strumieniami wód (Ps 1:3), które ma bujne listowie i wydaje owoce nawet w czasie suszy (Jer 17:8).

Obietnica, iż dni odrodzonego ludu Bożego będą jak dni drzewa (Iz 65:22), nabiera większego znaczenia, gdy się uwzględni, że niektóre drzewa rosnące w Palestynie żyją setki, a nawet tysiące lat. Ezechiel zobaczył w wizji, że nad brzegami strumienia wypływającego ze świątyni rosły drzewa wydające obfity owoc, których listowie służyło do uzdrawiania; podobną wizję opisano w Księdze Objawienia (Eze 47:7, 12; Obj 22:2, 14). Wyrażenie „drzewo życia” bywa używane w odniesieniu do prawdziwej mądrości, owocu człowieka