wysokość, po czym zrzuca zdobycz, by się pogruchotała.

Zobacz MYŚLISTWO I RYBOŁÓWSTWO.

Bóg stworzył ryby w piątym dniu stwarzania wraz z innymi zwierzętami żyjącymi w wodzie (Rdz 1:20-23). Człowiek od samego początku miał nad nimi panować, chociaż pozwolono mu je spożywać dopiero po potopie (Rdz 1:28; 9:2, 3). Niektórzy ludzie jednak, zamiast sprawować stosowną władzę nad tymi zwierzętami, stali się „pustogłowi w swych rozumowaniach” i zaczęli oddawać im cześć (Rz 1:20-23). Na przykład babiloński bóg wód Ea był przedstawiany częściowo jako mężczyzna, a częściowo jako ryba. Ciało ryby miała też syryjska bogini Atargatis. A w Egipcie niektóre gatunki ryb uważano za święte i nawet je mumifikowano. Prawo Boże dane Izraelowi oczywiście zabraniało wszelkiego kultu ryb (Pwt 4:15-18).

Jezus Chrystus, „Syn Człowieczy” (Mt 17:22), zademonstrował swą władzę nad rybami, gdy dwukrotnie w cudowny sposób napełnił nimi sieci apostołów (Ps 8:4-8; Łk 5:4-7; Jn 21:6; Heb 2:5-9). Władzę tę pokazał również wtedy, gdy poproszony o zapłacenie podatku świątynnego, polecił Piotrowi: „Idź nad morze, zarzuć haczyk rybacki i weź pierwszą rybę, która się pokaże, a gdy otworzysz jej pyszczek, znajdziesz statera. Weź go i daj im za mnie i za siebie” (Mt 17:24-27).

Ryby jako pokarm. Ryby to bardzo pożywny i łatwo przyswajalny pokarm. Najwyraźniej stanowiły istotny element diety Egipcjan i ich hebrajskich niewolników, ponieważ na pustkowiu „mieszany tłum” i synowie Izraela tęsknili za rybami, które jadali w Egipcie (Lb 11:4, 5). A zatem wyginięcie ryb w Nilu, gdy Jehowa zamienił wody Egiptu w krew, musiało być ciężkim ciosem dla gospodarki tego kraju (Wj 7:20, 21).

Kiedy Izraelici osiedlili się w Ziemi Obiecanej, ryby dalej stanowiły ważny składnik ich pożywienia. Jedną z bram Jerozolimy nazwano „Bramą Rybną”, co sugeruje, że znajdowała się blisko targu rybnego (2Kn 33:14). W późniejszych czasach, jak podaje Nehemiasz, Tyryjczycy sprzedawali ryby w Jerozolimie nawet w sabat (Neh 13:16).

Ryby pieczono lub solono i suszono. Na ogół jedzono je z chlebem. Być może te, których użył Jezus, by cudownie nakarmić najpierw 5000, a potem 4000 mężczyzn, nie licząc kobiet i dzieci, były właśnie solone i suszone (Mt 14:17-21; 15:34-38). Po zmartwychwstaniu Jezus zjadł kawałek pieczonej ryby, by udowodnić apostołom, że nie widzą ducha, a innym razem przygotował na śniadanie chleb i rybę pieczoną nad ogniskiem z węgla drzewnego (Łk 24:36-43; Jn 21:9-12).

Ryby w Izraelu. Wody śródlądowe Palestyny, z wyjątkiem Morza Martwego, obfitują w ryby. Należą do nich karpie, leszcze, okonie oraz niezwykłe ryby z gatunku Chromis simonis, które wychowują młode w pysku. Samiec bierze do pyszczka ok. 200 jajeczek i trzyma tam młode jeszcze przez kilka tygodni po wylęgu.

Niektóre ryby żyją nawet w słonych źródłach niedaleko Morza Martwego, ale w jego wodach szybko giną — najwidoczniej z powodu dużej ilości chlorku magnezu. Silny prąd Jordanu, zwłaszcza gdy rzeka jest wezbrana, unosi do tego akwenu sporo ryb. Otępione, padają tam łupem ptaków drapieżnych lub zdychają i zostają wyrzucone na brzeg, gdzie zjadają je ptaki padlinożerne. Prorok Ezechiel zobaczył w wizji coś zupełnie innego: ze świątyni Jehowy wypływał potok, który uzdrawiał wody Morza Martwego, dzięki czemu kwitło tam rybołówstwo (Eze 47:1, 8-10).

Czyste i nieczyste. W Piśmie Świętym nie wymieniono żadnego gatunku ryb, choć np. król Salomon dużo wiedział o przyrodzie, a więc również o tych zwierzętach (1Kl 4:33). Niemniej Prawo dzieliło stworzenia żyjące w wodzie na czyste i nieczyste. Ceremonialnie czyste i nadające się do spożycia były jedynie te, które miały płetwy i łuski, co wykluczało m.in. sumy, węgorze, minogi, płaszczki, rekiny czy skorupiaki. Wiele z tych zwierząt karmi się odpadkami i padliną, toteż często są zarażone bakteriami wywołującymi dur brzuszny i dur rzekomy (Kpł 11:9-12). Rybacy izraelscy musieli więc oddzielać ryby „wyborne” od tych, które nie nadawały się do jedzenia, na co zwrócił uwagę Jezus w przykładzie o niewodzie (Mt 13:47, 48).

Ryba, która połknęła Jonasza. Chociaż sam Syn Boży potwierdził prawdziwość sprawozdania o połknięciu Jonasza przez „ogromną rybę”, często przytacza się je, by podważyć wiarogodność Pisma Świętego (Mt 12:40). Trzeba pamiętać, że Biblia mówi po prostu: „Jehowa posłał wielką rybę, aby połknęła Jonasza”, ale nie precyzuje, jaka to była ryba (Jon 1:17). Nie ulega wątpliwości, iż w morzach żyją stworzenia, które mogą połknąć człowieka, np. żarłacz ludojad (żarłacz biały) albo kaszalot (E. P. Walker, Mammals of the World, zrew. R. Nowak i J. Paradiso, 1983, t. II, s. 901; G. P. Whitley, Australian Zoological Handbook, „The Fishes of Australia”, cz. 1 — „The Sharks”, Sydney 1940, s. 125).

Znaczenie przenośne. Pismo Święte niekiedy przyrównuje ludzi do ryb. Pisarz Księgi Kaznodziei oświadczył, że ludzie ‛w czasie nieszczęsnym są chwytani w sidło’ jak ryby w sieć (Kzn 9:12). Jezus Chrystus uczynił swych naśladowców rybakami ludzi i przyrównał prawych do ryb wybornych, a niegodziwych do ryb nieodpowiednich, które się wyrzuca (Mt 13:47-50; Mk 1:17; zob. MYŚLISTWO I RYBOŁÓWSTWO).

Dwukołowy pojazd konny, przeznaczony przede wszystkim do walki, a nie do transportu wojska na tyłach. Wszystkie cztery hebrajskie określenia odnoszące się do rydwanu (merkáw, 1Kl 4:26; merkawáh, Rdz 41:43; réchew, 1Kl 1:5; rechúw, Ps 104:3), pochodzą od czasownika racháw, który znaczy: „jechać [wierzchem]” (Rdz 24:61; 1Sm 25:42; 1Kl 18:45). Grecki odpowiednik „rydwanu” to hárma (Dz 8:28). Rydwan umożliwiał szybkie przemieszczanie się w czasie walki, był ruchomym stanowiskiem ostrzału i zapewniał załodze przewagę psychologiczną przy natarciu na szeregi piechoty. Starożytne zabytki często ukazują rozmaite typy rydwanów, co wskazuje na to, że były znane od dawna i szeroko rozpowszechnione.

Podstawowym elementem rydwanu była platforma zamontowana na pojedynczej osi; jej boki sięgały wysokości uda, a otwarty tył umożliwiał szybkie i łatwe wsiadanie. Rydwan miał ponadto dyszel i uprząż, którą zakładano na rącze konie. Mógł też mieć specjalne wyposażenie pomocnicze: schowek na łuk i kołczan, a prócz tego kilka tarcz i włóczni. W niektórych rydwanach wojennych do piast kół mocowano żelazne kosy, które stanowiły dodatkowe zagrożenie dla pieszych żołnierzy (Joz 17:16, 18; Sdz 1:19). Jeśli rydwanem jechał tylko jeden człowiek, to podczas walki przewiązywał wodze wokół pasa lub bioder, żeby mieć wolne ręce do władania bronią. W większych i cięższych rydwanach, zaprzężonych w wiele koni, załoga liczyła dwóch, trzech, a nawet czterech wojowników, z których jeden powoził, jeden lub dwóch walczyło, a inny osłaniał ich tarczą (Wj 14:7, przyp. w NW).

Z czasem poprawiono prędkość, zwrotność i stabilność rydwanu. Na przykład dzięki przesunięciu osi do tyłu stał się zwrotniejszy i bardziej stabilny. Zastąpienie kół pełnych szprychowymi zmniejszyło wagę i zwiększyło prędkość (1Kl 7:33). Najczęściej używano kół z sześcioma szprychami, choć niektóre miały ich cztery, a inne osiem lub jeszcze więcej. Zastosowanie lekkiego drewna, z nielicznymi dodatkami ze skóry, brązu i żelaza, sprawiało, że rydwan był na tyle lekki, że można go było w pojedynkę lub we dwóch przenieść przez niewielki strumień lub inną przeszkodę terenową.

Rydwanami bojowymi posługiwało się wiele narodów pogańskich walczących z Izraelitami. W 1513 r. p.n.e. Jehowa unicestwił w Morzu Czerwonym całą armię faraona, w skład której wchodziło m.in. 600 specjalnych rydwanów wojennych „oraz wszystkie inne rydwany Egiptu” (Wj 14:6, 7; 15:4, 19; Joz 24:6). Kiedy Izraelici podbijali Ziemię Obiecaną, rozgromili przeciwników, a ich liczne rydwany spalili (Joz 11:4-9). Król kananejski Jabin uciskał Izraelitów przez 20 lat — do czasu gdy Jehowa w dolinie potoku Kiszon unieruchomił i zniszczył dowodzony przez Syserę korpus 900 rydwanów z żelaznymi kosami (Sdz 4:2, 3, 13, 15, 16; 5:28). Za panowania królów izraelskich ich ziemię najeżdżali Filistyni, Egipcjanie, Etiopczycy, Syryjczycy, Asyryjczycy i Babilończycy, dysponujący mnóstwem rydwanów; pewnego razu było ich aż 32 000 (1Sm 13:5; 2Sm 1:6; 1Kn 19:6, 7, 18; 2Kn 12:2, 3; 14:9; 16:8; Iz 37:21, 24). W proroczych zapowiedziach zguby wspominano niekiedy o rydwanach, którymi się chlubiły te narody (Jer 50:37; 51:21; Mi 5:10, 15).

Płaski teren, taki jak równiny filistyńskie czy szeroka dolina Jizreel, lepiej się nadawał do użycia rydwanów niż teren pagórkowaty. Przy pewnej okazji Syryjczycy chełpili się, iż swymi rydwanami pokonają Izraelitów, jeśli uda się ich wywabić z gór do walki na równinie; wydawało się im, że „Bóg [Izraela] jest Bogiem gór”. Ponieśli jednak druzgocącą klęskę, która pokazała, że Jehowa jest także „Bogiem nizin” (1Kl 20:23-30).

Izrael do czasów Salomona nie dysponował większą ilością rydwanów. W dużej mierze wynikało to z Bożej przestrogi, by król nie pomnażał sobie koni w złudnym mniemaniu, iż od nich zależy