bezpieczeństwo narodu. Zastrzeżenie to ograniczało użycie rydwanów, gdyż do pojazdów tych zaprzęgano właśnie konie (Pwt 17:16). Kiedy Samuel ostrzegał Izraelitów przed ciężarami, jakie nałoży na nich człowieczy król, zapowiedział: „Waszych synów będzie zabierał i jako swoich umieszczał ich w swych rydwanach” (1Sm 8:11). Uzurpator Absalom (a później także Adoniasz) dosiadł rydwanu, przed którym biegło 50 mężczyzn (2Sm 15:1; 1Kl 1:5). Dawid po pokonaniu króla Coby zachował 100 koni do rydwanów (2Sm 8:3, 4; 10:18).

Kiedy król Salomon rozbudował armię izraelską, zwiększył liczbę rydwanów do 1400 (1Kl 10:26, 29; 2Kn 1:14, 17). Oprócz Jerozolimy istniały jeszcze inne miejscowości, zwane miastami rydwanów, gdzie znajdowały się obiekty niezbędne do utrzymania tego mobilnego sprzętu bojowego (1Kl 9:19, 22; 2Kn 8:6, 9; 9:25).

Po śmierci Salomona rydwany były w powszechnym użyciu zarówno w królestwie północnym, jak i południowym. W królestwie izraelskim był „dowódca połowy rydwanów”, z czego wynika, że istniały tam dwa korpusy tych pojazdów (1Kl 16:9). Króla Jehu można było rozpoznać po szalonej jeździe rydwanem (2Kl 9:20). Kilku władców judzkich i izraelskich: Achab, Jehoram, Achazjasz i Jozjasz, odniosło na rydwanie śmiertelne rany (1Kl 22:34-38; 2Kl 9:21, 24, 27; 2Kn 18:33, 34; 35:23, 24).

Prorok Izajasz oznajmił buntowniczym Izraelitom: „Biada tym, którzy zstępują do Egiptu po pomoc, którzy polegają na koniach i którzy pokładają ufność w rydwanach wojennych, że są liczne, i w rumakach, że są bardzo potężne, lecz którzy nie patrzą na Świętego Izraela i nie szukają Jehowy” (Iz 31:1).

Rydwan stosowano głównie w walce, ale bywał też użyteczny przy ściganiu dzikich zwierząt. Czasami używano go również w celach pokojowych. Józef jako zarządca zasobów żywności w Egipcie jeździł honorowym rydwanem, ustępującym jedynie rydwanowi faraona. Gdy do Egiptu przybył jego ojciec, Józef na spotkanie z nim wyjechał rydwanem (Rdz 41:43; 46:29). Po śmierci Jakuba mnóstwo rydwanów znalazło się w kondukcie pogrzebowym, który udał się z Egiptu do jaskini Machpela, nabytej przez Abrahama na grobowiec (Rdz 50:7-14). Z rydwanu jako środka transportu korzystali również królowie Rechoboam i Achab, wódz wojsk syryjskich Naaman oraz etiopski urzędnik, który zaprosił ewangelizatora Filipa, by się przysiadł do niego na drodze do Gazy (1Kl 12:18; 18:44, 45; 2Kl 5:21, 26; Dz 8:28-31, 38). W bogato udekorowanych rydwanach z baldachimem odbywali pochody zwycięscy władcy. Odstępczy królowie Judy poświęcili słońcu rydwany i ciągnące je konie (2Kl 23:11).

Znaczenie przenośne. W użyciu przenośnym i proroczym rydwany, podobnie jak łuk i miecz, symbolizują wojnę (Iz 21:7, 9; Za 9:10). W Biblii powiedziano, że „rydwanów wojennych Boga są dziesiątki tysięcy, krocie tysięcy”, co wskazuje na Jego niezwyciężoną moc, którą potrafi zgładzić swych przeciwników (Ps 68:17; 2Kl 6:17).

(hebr. chafarparòt).

Małe zwierzę podobne do myszy, pokryte krótkim futrem. Uważa się, że hebrajska nazwa tego stworzenia pochodzi od rdzenia oznaczającego „kopać” (Rdz 26:15), toteż niektórzy uczeni odnoszą ją do różnych zwierząt zamieszkujących nory, takich jak szczury, myszy, ślepce czy skoczki. Jednakże w leksykonie L. Koehlera i W. Baumgartnera uznano, że chafarparòt to „ryjówka” (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 322).

Zwierzęta te mają długi, szpiczasty ryjek, małe oczy i okrągłe uszy, które wyglądają na oklapnięte. Ryjówki są bardzo żarłoczne i w ciągu dnia potrafią zjeść więcej pokarmu, niż same ważą. Żywią się głównie owadami i robakami, choć niekiedy zjadają też małe zwierzęta o porównywalnych rozmiarach, a nawet większe od siebie, np. myszy. Zdaniem I. Aharoniego w Izajasza 2:20 chodzi o ryjówkę z gatunku Crocidura religiosa (Osiris, Brugia 1938, t. 5, s. 463).

Przyrząd pisarski służący do żłobienia znaków na takich materiałach, jak glina czy wosk (Ps 45:1; Iz 8:1; Jer 8:8). Rylec do pisma klinowego był sporządzany na ogół z trzciny lub twardego drewna, a jego koniec miał kształt kwadratu albo trójkąta.

Do żłobienia liter w kamieniu albo metalu używano rylca bądź dłuta metalowego lub z innego twardego materiału. Patriarcha Hiob oświadczył: „O, gdyby teraz spisano moje słowa! O, gdyby zapisano je w księdze! Rylcem żelaznym i ołowiem gdybyż na zawsze wykuto je w skale!” (Hi 19:23, 24). Najwyraźniej pragnął, żeby jego słowa wyryto w skale, a litery wypełniono ołowiem, bo dzięki temu byłyby trwalsze. Setki lat później Jehowa oznajmił, że grzechy Judy zostały zapisane żelaznym rylcem, a więc są nie do usunięcia (Jer 17:1).

Plac miejski będący ośrodkiem handlu; w starożytności na Bliskim Wchodzie i w imperium rzymskim także miejsce publicznych zebrań. W miastach greckich i rzymskich taki plac otaczały posągi i budynki publiczne, m.in. budowle religijne. Na rynku załatwiano też prawdopodobnie niektóre sprawy sądowe (por. Dz 16:19-21). Ponieważ zbierali się tam ludzie i rozmawiali o ostatnich wydarzeniach, można było usłyszeć nowiny z kraju i zagranicy (por. Dz 17:17-21).

W Palestynie na rynkach bawiły się dzieci (Mt 11:16; Łk 7:32). Można też było tam spotkać bezrobotnych oraz ludzi gotowych wynająć się do pracy (por. Mt 20:3, 4). Dumni uczeni w piśmie i faryzeusze chcieli być widziani przez tłumy zgromadzone na rynku i pozdrawiani w sposób odpowiadający ich wysokiej pozycji (Mt 23:2, 6, 7; Mk 12:38; Łk 11:43; 20:46). Po powrocie z rynku trzymający się tradycji faryzeusze i inni Żydzi nie jedli niczego, dopóki się nie oczyścili przez pokropienie (Mk 7:3, 4).

Podczas pobytu na ziemi Chrystus Jezus uzdrawiał ludzi m.in. na rynkach (Mk 6:56). A apostoł Paweł w Atenach codziennie prowadził rozważania „na rynku z tymi, którzy się tam akurat znaleźli” (Dz 17:16, 17; zob. APPIUSZA, RYNEK).

Sprawowanie władzy, kierowanie poczynaniami społeczeństw i państw; rządzenie. Również osoby, organy lub instytucje sprawujące taką władzę.

W Chrześcijańskich Pismach Greckich określenie „rządy” jest odpowiednikiem różnych form słowa arché („początek”), które inni tłumacze oddają też przez „księstwa”, „Zwierzchności” czy „władze” (Bp, BT, Bw, NŚ). Wyrazy kybérnesis i kyriòtes, oddawane w niektórych przekładach przez „rządzenie” lub „panowanie”, znaczą ściślej: „sterowanie; kierowanie” i „zwierzchnictwo”. W Pismach Hebrajskich słowo memszaláh jest tłumaczone m.in. na „władza” lub „panowanie” (Iz 22:21; 39:2), a misráh na „władza książęca” (Iz 9:6).

Biblia wyjawia, że w dziedzinie niewidzialnej istnieją rządy dobre, ustanowione przez Boga (Ef 3:10), oraz rządy niegodziwe, pochodzące od Szatana i demonów (Ef 6:12). Wszystkie prawe rządy i władze — zarówno widzialne, jak i niewidzialne — zostały pierwotnie ustanowione przez Boga za pośrednictwem Jezusa Chrystusa (Kol 1:15, 16). Jego Ojciec, Jehowa, ustanowił go głową wszelkiego rządu (Kol 2:8-10) i ma on panować, dopóki wszystkie przeciwne mu rządy, widzialne i niewidzialne, nie zostaną obrócone wniwecz (1Ko 15:24). Apostoł Paweł dał do zrozumienia, że nadejdzie taki system rzeczy, w którym powstanie rząd podległy władzy Chrystusa (Ef 1:19-21).

Rządy światowe. W Biblii rządy światowe ukazano jako „bestie”, których władza pochodzi od Smoka, Szatana Diabła. Bóg pozwala im istnieć, ale stosownie do swego zamierzenia ogranicza czas i zakres ich panowania (Dn rozdz. 7, 8; Obj rozdz. 13, 17; por. Dn 4:25, 35; Jn 19:11; Dz 17:26; 2Ko 4:3, 4; zob. ZWIERZĘTA SYMBOLICZNE).

Chrześcijanie a rządy. Jezus Chrystus oraz pierwsi chrześcijanie w żaden sposób nie mieszali się w sprawy ówczesnych rządów ludzkich (Jn 6:15; 17:16; 18:36; Jak 1:27; 4:4). Rozumieli, że w społeczeństwie niezbędna jest jakaś forma władzy, i nigdy nie nawoływali do buntu przeciw niej ani do bojkotowania prawa (Rz 13:1-7; Tyt 3:1). Jezus podał prawdziwym czcicielom Boga ważną zasadę, której mieli się trzymać: „Spłacajcie więc to, co Cezara, Cezarowi, a co Boże, Bogu” (Mt 22:21). Dzięki niej chrześcijanom żyjącym w I w., jak też w późniejszych czasach, łatwiej było zachować równowagę między posłuszeństwem wobec dwóch rodzajów władzy: świeckiej i Bożej. Jezus podczas pobytu na ziemi pokazał również, że ani on sam, ani jego uczniowie nie zamierzali walczyć z rządami „Cezara”, wręcz przeciwnie — podporządkowywali się ich wymaganiom, o ile nie były sprzeczne z prawem Bożym. Przyznał to sam Piłat, mówiąc o Jezusie: „Ja nie znajduję w nim żadnej winy” (Jn 18:38). Apostołowie naśladowali przykład swego Mistrza (Dz 4:19, 20; 5:29; 24:16; 25:10, 11, 18, 19, 25; 26:31, 32; zob. KRÓLESTWO; WŁADZE ZWIERZCHNIE).

Jehowa Bóg niekiedy przykazywał Izraelitom, aby pewne rzeczy, osoby lub nawet całe miasta obłożyli świętą klątwą. Językoznawcy L. Koehler i W. Baumgartner zdefiniowali słowo chérem jako „rzecz lub osobę poświęconą (na zagładę lub do sakralnego użytku, a zatem oddzieloną od świeckiego użytku)”, a kauzatywną formę czasownika charám tak objaśnili: „wyklinać (klątwą [...] oddzielać od społeczeństwa i życia, wydawać na zagładę)” (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 334). Rzeczy poświęcone stawały się dla Izraelitów swoistym tabu, czymś nietykalnym. Podobne znaczenie ma do dziś pokrewne słowo arabskie. Święte miejsca w Mekce i Medynie Arabowie uważają za haram, a do harim (haremu) szejka wstęp miał tylko on sam oraz jego eunuchowie.

Święta klątwa jest po raz pierwszy wzmiankowana w Prawie Mojżeszowym. W Wyjścia 22:20 powiedziano: „Kto składa ofiary jakimkolwiek bogom oprócz samego Jehowy, ma być wydany na zagładę [forma słowa charám]”. Przepis ten bezstronnie stosowano wobec samych Izraelitów; np. z powodu bałwochwalstwa w Szittim śmierć poniosło ok. 24 000 osób (Lb 25:1-9). Gdyby ktoś przywłaszczył sobie rzecz przeznaczoną na zagładę, sam mógł zostać