niektóre sprawy sądowe (por. Dz 16:19-21). Ponieważ zbierali się tam ludzie i rozmawiali o ostatnich wydarzeniach, można było usłyszeć nowiny z kraju i zagranicy (por. Dz 17:17-21).

W Palestynie na rynkach bawiły się dzieci (Mt 11:16; Łk 7:32). Można też było tam spotkać bezrobotnych oraz ludzi gotowych wynająć się do pracy (por. Mt 20:3, 4). Dumni uczeni w piśmie i faryzeusze chcieli być widziani przez tłumy zgromadzone na rynku i pozdrawiani w sposób odpowiadający ich wysokiej pozycji (Mt 23:2, 6, 7; Mk 12:38; Łk 11:43; 20:46). Po powrocie z rynku trzymający się tradycji faryzeusze i inni Żydzi nie jedli niczego, dopóki się nie oczyścili przez pokropienie (Mk 7:3, 4).

Podczas pobytu na ziemi Chrystus Jezus uzdrawiał ludzi m.in. na rynkach (Mk 6:56). A apostoł Paweł w Atenach codziennie prowadził rozważania „na rynku z tymi, którzy się tam akurat znaleźli” (Dz 17:16, 17; zob. APPIUSZA, RYNEK).

Sprawowanie władzy, kierowanie poczynaniami społeczeństw i państw; rządzenie. Również osoby, organy lub instytucje sprawujące taką władzę.

W Chrześcijańskich Pismach Greckich określenie „rządy” jest odpowiednikiem różnych form słowa arché („początek”), które inni tłumacze oddają też przez „księstwa”, „Zwierzchności” czy „władze” (Bp, BT, Bw, NŚ). Wyrazy kybérnesis i kyriòtes, oddawane w niektórych przekładach przez „rządzenie” lub „panowanie”, znaczą ściślej: „sterowanie; kierowanie” i „zwierzchnictwo”. W Pismach Hebrajskich słowo memszaláh jest tłumaczone m.in. na „władza” lub „panowanie” (Iz 22:21; 39:2), a misráh na „władza książęca” (Iz 9:6).

Biblia wyjawia, że w dziedzinie niewidzialnej istnieją rządy dobre, ustanowione przez Boga (Ef 3:10), oraz rządy niegodziwe, pochodzące od Szatana i demonów (Ef 6:12). Wszystkie prawe rządy i władze — zarówno widzialne, jak i niewidzialne — zostały pierwotnie ustanowione przez Boga za pośrednictwem Jezusa Chrystusa (Kol 1:15, 16). Jego Ojciec, Jehowa, ustanowił go głową wszelkiego rządu (Kol 2:8-10) i ma on panować, dopóki wszystkie przeciwne mu rządy, widzialne i niewidzialne, nie zostaną obrócone wniwecz (1Ko 15:24). Apostoł Paweł dał do zrozumienia, że nadejdzie taki system rzeczy, w którym powstanie rząd podległy władzy Chrystusa (Ef 1:19-21).

Rządy światowe. W Biblii rządy światowe ukazano jako „bestie”, których władza pochodzi od Smoka, Szatana Diabła. Bóg pozwala im istnieć, ale stosownie do swego zamierzenia ogranicza czas i zakres ich panowania (Dn rozdz. 7, 8; Obj rozdz. 13, 17; por. Dn 4:25, 35; Jn 19:11; Dz 17:26; 2Ko 4:3, 4; zob. ZWIERZĘTA SYMBOLICZNE).

Chrześcijanie a rządy. Jezus Chrystus oraz pierwsi chrześcijanie w żaden sposób nie mieszali się w sprawy ówczesnych rządów ludzkich (Jn 6:15; 17:16; 18:36; Jak 1:27; 4:4). Rozumieli, że w społeczeństwie niezbędna jest jakaś forma władzy, i nigdy nie nawoływali do buntu przeciw niej ani do bojkotowania prawa (Rz 13:1-7; Tyt 3:1). Jezus podał prawdziwym czcicielom Boga ważną zasadę, której mieli się trzymać: „Spłacajcie więc to, co Cezara, Cezarowi, a co Boże, Bogu” (Mt 22:21). Dzięki niej chrześcijanom żyjącym w I w., jak też w późniejszych czasach, łatwiej było zachować równowagę między posłuszeństwem wobec dwóch rodzajów władzy: świeckiej i Bożej. Jezus podczas pobytu na ziemi pokazał również, że ani on sam, ani jego uczniowie nie zamierzali walczyć z rządami „Cezara”, wręcz przeciwnie — podporządkowywali się ich wymaganiom, o ile nie były sprzeczne z prawem Bożym. Przyznał to sam Piłat, mówiąc o Jezusie: „Ja nie znajduję w nim żadnej winy” (Jn 18:38). Apostołowie naśladowali przykład swego Mistrza (Dz 4:19, 20; 5:29; 24:16; 25:10, 11, 18, 19, 25; 26:31, 32; zob. KRÓLESTWO; WŁADZE ZWIERZCHNIE).

Jehowa Bóg niekiedy przykazywał Izraelitom, aby pewne rzeczy, osoby lub nawet całe miasta obłożyli świętą klątwą. Językoznawcy L. Koehler i W. Baumgartner zdefiniowali słowo chérem jako „rzecz lub osobę poświęconą (na zagładę lub do sakralnego użytku, a zatem oddzieloną od świeckiego użytku)”, a kauzatywną formę czasownika charám tak objaśnili: „wyklinać (klątwą [...] oddzielać od społeczeństwa i życia, wydawać na zagładę)” (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 334). Rzeczy poświęcone stawały się dla Izraelitów swoistym tabu, czymś nietykalnym. Podobne znaczenie ma do dziś pokrewne słowo arabskie. Święte miejsca w Mekce i Medynie Arabowie uważają za haram, a do harim (haremu) szejka wstęp miał tylko on sam oraz jego eunuchowie.

Święta klątwa jest po raz pierwszy wzmiankowana w Prawie Mojżeszowym. W Wyjścia 22:20 powiedziano: „Kto składa ofiary jakimkolwiek bogom oprócz samego Jehowy, ma być wydany na zagładę [forma słowa charám]”. Przepis ten bezstronnie stosowano wobec samych Izraelitów; np. z powodu bałwochwalstwa w Szittim śmierć poniosło ok. 24 000 osób (Lb 25:1-9). Gdyby ktoś przywłaszczył sobie rzecz przeznaczoną na zagładę, sam mógł zostać zgładzony. Dlatego w związku z wizerunkami religijnymi używanymi przez narody Kanaanu Bóg ostrzegł Izraelitów: „Nie wolno ci przynieść do swego domu rzeczy odrażającej [wizerunku] i stać się czymś przeznaczonym na zagładę [chérem], tak jak ona. Masz się nią bezwzględnie brzydzić i bezwarunkowo czuć do niej wstręt, gdyż jest czymś przeznaczonym na zagładę” (Pwt 7:25, 26).

Święta klątwa nie zawsze oznaczała zniszczenie. Przedmioty, zwierzęta, a nawet pola można było poświęcić Jehowie, tak iż stawały się święte, przeznaczone do świętego użytku przez kapłanów lub w służbie świątynnej. Natomiast ludzi objętych świętą klątwą należało bezwarunkowo uśmiercić. Żadnej rzeczy poświęconej nie można było wykupić, co stanowiło zasadniczą różnicę między taką rzeczą a czymś uświęconym w inny sposób (Kpł 27:21, 28, 29; por. 27:19, 27, 30, 31; Lb 18:14; Joz 6:18, 19, 24; Ezd 10:8; Eze 44:29).

Kananejczycy. Postanowienie o świętej klątwie odgrywało największą rolę w okresie podboju Kanaanu. Zanim Izraelici wkroczyli do tej ziemi, zaatakował ich kananejski król Aradu, mieszkający w Negebie. Wówczas ślubowali Bogu, iż miasta należące do tego królestwa wydadzą na zagładę, i Jehowa to zaaprobował (Lb 21:1-3). Następnie Izraelici, zaatakowani przez Sychona i Oga, obłożyli klątwą również ich królestwa, znajdujące się na wsch. od Jordanu; wszystkich mieszkańców tamtejszych miast zgładzili, oszczędzając jedynie zwierzęta domowe i inne łupy (Pwt 2:31-35; 3:1-7). Później na równinach moabskich, tuż przed przekroczeniem Jordanu, po raz kolejny usłyszeli od Jehowy, jak ważne jest praktykowanie czystego wielbienia oraz wystrzeganie się wszelkich kalających wpływów. Dowiedzieli się wtedy, że Bóg przeznacza na zagładę siedem bałwochwalczych narodów zamieszkujących Ziemię Obiecaną i że oni sami mają wystąpić w roli wykonawców Jego wyroków (Pwt 7:1-6, 16, 22-26). Tylko odległym miastom innych ludów mogli zaproponować pokój, natomiast narody przeznaczone na zagładę mieli unicestwić. Bóg tak wyjaśnił Izraelitom powód: „Żeby was nie uczyli czynić według wszystkich swych obrzydliwości, które czynią swym bogom, i grzeszylibyście przeciw Jehowie, swemu Bogu” (Pwt 20:10-18). Uprzedził Izraelitów, że jeśli nie wytępią owych narodów, to nieuchronnie dojdzie do skalania czystej religii. Tak więc unicestwienie tych ludów w gruncie rzeczy służyło zachowaniu przy życiu samych Izraelitów. Ale było coś jeszcze ważniejszego — troska o czystość wielbienia Władcy Wszechświata, Jehowy Boga. Omawiana klątwa miała zaciążyć także na krewnym, który dopuścił się odstępstwa, a w przyszłości również na mieszkańcach izraelskich miast w Ziemi Obiecanej, gdyby nawoływali do odejścia od religii prawdziwej (Pwt 13:6-17).

Pierwszym miastem przeznaczonym na zagładę po zach. stronie Jordanu było Jerycho. Bóg nie pozwolił zachować z niego nic oprócz metalowych przedmiotów do użytku w świątyni. Klątwy tej uniknęła Rachab wraz z rodziną — ze względu na swą wiarę. Jozue wyraźnie ostrzegł, że jeśli ktoś weźmie coś obłożonego klątwą, to cały naród może zostać wydany na zagładę. Mimo to Achan przywłaszczył sobie zakazane przedmioty i w rezultacie stał się „czymś przeznaczonym na zagładę”. Dopiero jego śmierć uwolniła cały naród od klątwy (Joz 6:17-19; 7:10-15, 24-26).

Gibeonici. Później na zagładę wydano wiele innych miast (Joz 8:26, 27; 10:28-42; 11:11, 12). Powiedziano o nich: „Nie było miasta, które by zawarło pokój z synami Izraela, oprócz Chiwwitów mieszkających w Gibeonie. Wszystkie inne zajęli po stoczeniu wojny. Jehowa bowiem pozwolił ich sercom zaciąć się w uporze, tak by wypowiedzieli wojnę Izraelowi, żeby mógł ich przeznaczyć na zagładę, by nie dostąpili łaski, ale żeby ich unicestwił, tak jak Jehowa nakazał Mojżeszowi” (Joz 11:19, 20).

Porażka Asyryjczyków. Asyryjski władca Sancherib chełpił się, że żadni bogowie nie zdołali wyzwolić narodów przeznaczonych przez jego praojców na zagładę (2Kn 32:14). Fałszywe bóstwa Asyrii nie potrafiły jednak obłożyć taką klątwą Jerozolimy, a prawdziwy Bóg Jehowa sprawił, że groźby Sancheriba okazały się daremne. Niemniej ziemia judzka z powodu uporu i buntowniczej postawy swych mieszkańców została w końcu przeznaczona przez Boga na zagładę i spustoszona przez Nebukadneccara (Iz 43:28; Jer 25:1-11). Później sam Babilon został wydany na zagładę w całym tego słowa znaczeniu (Jer 50:21-27; 51:1-3; por. Obj 18:2-8).

Inne wzmianki. Po osiedleniu się Izraelitów w Ziemi Obiecanej klątwą zostali objęci ich rodacy z Jabesz-Gilead, gdyż nie poparli wspólnych działań przeciw Beniaminitom w celu ukarania ich niegodziwości (Sdz 21:8-12). Później król Saul nie wykonał wszystkiego, co wynikało z klątwy nałożonej na Amalekitów i ich króla; twierdził, że to, co oszczędził, chciał ofiarować Jehowie. Usłyszał jednak, że „posłuszeństwo jest lepsze niż ofiara” i że władza królewska zostanie powierzona komuś innemu (1Sm 15:1-23). Król Achab dopuścił się podobnego przewinienia w związku z syryjskim władcą Ben-Hadadem II (1Kl 20:42). Ponadto mieszkańcy góry Seir zostali wydani na zagładę z rąk Ammonitów i Moabitów (2Kn 20:22, 23).

O świętej klątwie wspominają również niektóre proroctwa. W Malachiasza 4:5, 6 zapowiedziano pojawienie się „proroka Eliasza”, który miał działać, „zanim nadejdzie wielki i napawający lękiem dzień Jehowy”, żeby Jehowa „nie przyszedł i nie poraził ziemi, wydając ją na zagładę” (por. Mt 24:21, 22). W Daniela 11:44 nadmieniono, iż symboliczny „król północy” wyruszy w wielkiej złości, „by unicestwić i wydać wielu na zagładę”. Jehowa w swym oburzeniu przeznaczy na zagładę „wszystkie narody” (Iz 34:2; por. Obj 19:15-21). Tryumfująca „córa syjońska” miała pod klątwą poświęcić „prawdziwemu Panu całej ziemi” niesprawiedliwy zysk i zasoby wrogich ludów (Mi 4:13). Inne proroctwo zapowiada, że uwolniona od wszystkich wrogów Jerozolima zostanie zasiedlona i „już więcej nie będzie się rzucać klątwy ku zagładzie” (Za 14:11; por. Obj 22:3).

Powyższe wersety podkreślają to, co Bóg oznajmił w Powtórzonego Prawa 7:9, 10: „I dobrze wiesz, że Jehowa, twój Bóg, jest prawdziwym Bogiem, wiernym Bogiem, dochowującym przymierza i lojalnej życzliwości na tysiąc pokoleń w wypadku tych, którzy go miłują i przestrzegają jego przykazań, lecz odpłacającym w twarz temu, kto go nienawidzi, przez zgładzenie takiego. Nie zawaha się względem tego, kto go nienawidzi; takiemu odpłaci w twarz”. Syn Boży, który oddał swe życie na okup, powiedział: „Kto wierzy w Syna, ma życie wieczne; kto jest nieposłuszny Synowi, nie ujrzy życia, lecz pozostaje na nim srogi gniew Boży” (Jn 3:36). Ludźmi, na których pozostaje srogi gniew Boży, z pewnością są osoby przyrównane do kóz w proroczej przypowieści z Mateusza 25:31-46; ściągają one na siebie przekleństwo i zasługują na wieczną zagładę.

W Septuagincie słowo chérem zazwyczaj jest oddawane greckim wyrazem anáthema (zob. PRZEKLEŃSTWO; ŚLUB).

Hebrajskie słowo nahár oznacza rzekę, tzn. sporą masę wody płynącą w naturalnym łożysku na ogół w sposób ciągły. Tym różni się od suchej doliny (wadi), która tylko okresowo gwałtownie wypełnia się wodą (hebr. náchal: „dolina potoku”). Do najważniejszych rzek wymienionych w Biblii należą: Chiddekel (Tygrys), Eufrat, Jordan, Abana i Parpar (Rdz 2:14; 2Kl 5:10, 12). Nil nie jest wspomniany z nazwy, ale odnosi się do niego określenie jeʼòr, które opisuje też strumień lub kanał (Iz 33:21) bądź sztolnię wypełnioną wodą (Hi 28:10). Na podstawie kontekstu można ustalić, kiedy chodzi o Nil, dlatego nazwa ta występuje w przekładach biblijnych (Rdz 41:17, 18).

„Rzeka egipska” (Rdz 15:18) to zapewne inne określenie „Doliny Potoku Egipskiego” (Lb 34:5; zob. SZICHOR).

Eufrat jest często nazywany po prostu „Rzeką” (Joz 24:2, 3; Ezd 8:36; Iz 7:20; 27:12; Mi 7:12). Ten najdłuższy i najważniejszy szlak wodny pd.-zach. Azji był dla Hebrajczyków „wielką rzeką” (Rdz 15:18). Toteż nazwa „Rzeka” była zupełnie jednoznaczna.

Król Dawid z pomocą Jehowy zdołał rozszerzyć granice Ziemi Obiecanej aż do Eufratu (1Kn 18:3-8). O jego synu Salomonie powiedziano: „A poddanych będzie miał od morza do morza i od Rzeki [Eufrat] po krańce ziemi” (Ps 72:8). Słowa te powtórzono w proroctwie Zachariasza, gdzie zostały odniesione do przyszłych rządów Mesjasza, które obejmą całą ziemię (Za 9:9, 10; por. Dn 2:44; Mt 21:4, 5).

Pierwsza rzeka wspomniana w Biblii najpewniej miała swe źródła w Edenie i nawadniała ogród, w którym Jehowa umieścił Adama i Ewę. Dzieliła się na cztery odnogi: Piszon, Gichon, Chiddekel i Eufrat. Krainy wymienione wraz z tymi rzekami (Chawila, Kusz i Asyria) istniały po potopie (Rdz 2:10-14). Wygląda więc na to, że sporządzając tę relację, Mojżesz opisywał położenie ogrodu Eden za pomocą terminów geograficznych znanych w jego czasach. Dlatego nie można ostatecznie ustalić, czy informacje na temat biegu rzek Piszon, Gichon i Chiddekel odnoszą się do okresu przed potopem, czy po nim. Tak czy inaczej, potop albo różne późniejsze kataklizmy, np. trzęsienia ziemi, mogły znacznie zmienić ukształtowanie łożysk tych rzek, wskutek czego niektóre z nich trudno zidentyfikować.

Znaczenie przenośne. Rzeki utrudniały przemarsz obcych wojsk i odgrywały ważną rolę w systemie obronnym pewnych miast, np. Babilonu. Wprawdzie Jerozolima nie miała takiego naturalnego zabezpieczenia, ale Jehowa Bóg został przedstawiony jako źródło potężnej rzeki, zapewniającej ochronę temu miastu. Wrogowie, którzy by nadciągnęli przeciw niemu niczym flota groźnych galer, mieli doznać sromotnej klęski (Iz 33:21, 22; zob. GALERA).

Najazd wojsk nieprzyjaciela przyrównano do katastrofalnej powodzi, w czasie której rzeka występuje z brzegów (Iz 8:7).

Woda jest niezbędna do życia, a Jehowę nazwano „źródłem wody żywej” (Jer 2:13). Tymczasem odstępczy