zatem chodzić o literalne drzewo czy drzewa życia, gdyż spożywający z nich zwycięzcy są „uczestnikami powołania niebiańskiego” (Heb 3:1), dla których przygotowano miejsca w niebie (Jn 14:2, 3; 2Pt 1:3, 4). Tak więc owo drzewo (drzewa) symbolizuje środki przedsięwzięte przez Boga w celu obdarzenia ludzi życiem — w tym wypadku nieśmiertelnym życiem w niebie, przewidzianym dla wiernych chrześcijan zwyciężających razem z Chrystusem.

W Objawieniu 22:1, 2 „drzewa życia” występują w innym kontekście. Ich liście służą do leczenia narodów. Owe drzewa rosną wzdłuż rzeki wypływającej ze świątyni i pałacu Boga, gdzie znajduje się Jego tron. Wspomniano o nich po opisie ustanowienia „nowego nieba i nowej ziemi” i po zapewnieniu, że „namiot Boga jest z ludźmi” (Obj 21:1-3, 22, 24). A zatem drzewa te symbolizują uzdrawiające, życiodajne środki udostępniane ludzkości w celu ostatecznego obdarzenia jej życiem wiecznym, a pochodzące od królewskiego tronu Boga i Baranka, Jezusa Chrystusa.

Biblia kilka razy wspomina też o Bożej „księdze”, zwanej również „zwojem życia”. Najwyraźniej zapisano tam imiona tych wszystkich, którzy dzięki wierze mają dostąpić życia wiecznego czy to w niebie, czy na ziemi. Są to imiona sług Jehowy żyjących „od założenia świata” — świata ludzi potrzebujących okupu. Zapewne więc na pierwszym miejscu w tym „zwoju” występuje imię prawego Abla (Obj 17:8; Mt 23:35; Łk 11:50, 51).

Co oznacza zapisanie czyjegoś imienia w Bożej „księdze” lub „zwoju życia”?

Wpisanie czyjegoś imienia do „księgi życia” nie oznacza, że dany człowiek został przeznaczony do życia wiecznego. Zachowanie jego imienia w tej księdze zależy od posłuszeństwa. Na przykład Mojżesz, wstawiając się za Izraelitami, prosił Jehowę: „Teraz, jeśli zechcesz przebaczyć ich grzech... a jeśli nie, to wymaż mnie, proszę, ze swej księgi, którą spisałeś”. Jehowa odpowiedział: „Kto zgrzeszył przeciwko mnie, tego wymażę ze swej księgi” (Wj 32:32, 33). A zatem lista imion w tej „księdze” może ulec zmianie, gdyż z powodu nieposłuszeństwa niektóre osoby bywają z niej ‛wymazane’ (Obj 3:5).

Jak ukazano w scenie sądu opisanej w Objawieniu 20:11-15, podczas Tysiącletniego Panowania Chrystusa „zwój życia” zostanie otwarty, by można było do niego wpisać dodatkowe imiona. Otwarte zostaną też zwoje z pouczeniami. Ludzie, którzy dostąpią ‛zmartwychwstania nieprawych’ i posłusznie zastosują się do pouczeń zawartych w tych zwojach, zostaną wpisani do „zwoju życia” (Dz 24:15). Będą tam już oczywiście zapisane imiona wiernych sług Bożych, którzy powrócą w ramach ‛zmartwychwstania prawych’. Dzięki lojalnemu przestrzeganiu pouczeń Bożych zachowają oni swe imiona w „zwoju życia”.

Na jakiej podstawie czyjeś imię może zostać na stałe zapisane w „księdze życia”? Otóż ci, którzy mają otrzymać życie w niebie, muszą ‛zwyciężyć’ ten świat, okazując się ‛wiernymi aż do śmierci’ (Obj 2:10; 3:5). Natomiast ludzie spodziewający się życia na ziemi muszą okazać się lojalni wobec Jehowy podczas ostatecznej, decydującej próby, do której dojdzie po upływie Tysiącletniego Panowania Chrystusa (Obj 20:7, 8). Imiona tych, którzy wyjdą z niej zwycięsko, Jehowa zapisze w swej „księdze życia” już na stałe; tym samym uzna ich za prawych w pełnym tego słowa znaczeniu i za godnych życia wiecznego na ziemi (Rz 8:33).

„Barankowy zwój życia”. „Zwój życia zabitego Baranka” to odrębny zwój zawierający najwidoczniej jedynie imiona współkrólów Baranka, Jezusa Chrystusa — łącznie z tymi, którzy znajdują się jeszcze na ziemi i dopiero mają otrzymać życie w niebie (Obj 13:8; por. 14:1, 4). O zapisanych w „Barankowym zwoju życia” powiedziano, że wchodzą do świętego miasta, Nowej Jerozolimy, i w ten sposób stają się częścią niebiańskiego Królestwa Mesjasza (Obj 21:2, 22-27). Imiona ich są zapisane zarówno w ‛zwoju Baranka’, jak i w innym zwoju — w Bożej „księdze życia” (Flp 4:3; Obj 3:5).

Rzeka wody życia. W wizji zrelacjonowanej w Księdze Objawienia apostoł Jan zobaczył „rzekę wody życia, czystą jak kryształ”, płynącą od „tronu Boga i Baranka” środkiem szerokiej ulicy miasta świętego, Nowej Jerozolimy (Obj 22:1, 2; 21:2). Bez wody nie ma życia. Wizja ta dotyczy okresu po ustanowieniu „nowego nieba i nowej ziemi”, kiedy już „poprzednie niebo i poprzednia ziemia przeminęły” (Obj 21:1). A zatem z kontekstu wynika, że omawiana rzeka płynie po zagładzie obecnego systemu rzeczy. W wizji jest też mowa o owocujących drzewach nad rzeką, których liście służą do leczenia narodów. Życiodajne wody oznaczają więc środki przedsięwzięte przez Jehowę za pośrednictwem Baranka, Jezusa Chrystusa, umożliwiające ludziom na ziemi dostąpienie życia.

Po przedstawieniu innych szczegółów natchnionego objawienia Jan napisał: „Duch i oblubienica bezustannie mówią: ‚Przyjdź!’”, po czym zachęcił wszystkich, którzy słyszą te słowa, by powtarzali: „Przyjdź!” i zapraszali każdego spragnionego do ‛brania wody życia darmo’. Jeszcze przed zakończeniem obecnego niegodziwego systemu rzeczy duch i oblubienica zapraszają ludzi, by zaczęli korzystać z Bożych środków umożliwiających otrzymanie życia wiecznego za pośrednictwem Baranka. Zaproszeni mogą z ufnością wyczekiwać czasu, gdy po zagładzie starego systemu rzeczy dostąpią całkowitego uzdrowienia dzięki usługiwaniu Baranka oraz jego oblubienicy i tym samym będą pić z rzeki wody życia (Obj 22:17).

„Soki żywotne”. W Psalmie 32:1-5 Dawid opisuje, jak bardzo pokrzepia człowieka dostąpienie odpuszczenia winy, chociaż wyjawia też, jak ogromną udrękę przeżywał, zanim wyznał występek Jehowie i uzyskał Jego przebaczenie. Początkowo psalmista usiłował ukryć grzech, ale dręczyło go sumienie i dlatego napisał: „Moje soki żywotne odmieniły się jak podczas letniej spiekoty”. Próby zagłuszenia głosu sumienia męczyły go i odbierały mu energię życiową, podobnie jak susza lub upalne lato pozbawiają drzewo życiodajnych soków. Słowa Dawida zdają się wskazywać, że wskutek ukrywania grzechu cierpiał zarówno psychicznie, jak i fizycznie, a przynajmniej utracił radość życia. Tylko wyznanie winy Jehowie może przynieść przebaczenie i ulgę (Prz 28:13).

„Woreczek życia”. Kiedy Abigail prosiła Dawida, by uniknął ściągnięcia na siebie winy krwi i powstrzymał się od zemsty na Nabalu, powiedziała: „Gdy człowiek powstanie, by cię ścigać i nastawać na twą duszę, to dusza mego pana z pewnością będzie zawinięta w woreczku życia u Jehowy, twego Boga; lecz duszę twoich nieprzyjaciół wyrzuci on jak ze środka wgłębienia procy” (1Sm 25:29-33). Dopóki Dawid czekał na Jehowę i nie próbował sam zapewnić sobie wybawienia, jego życie znajdowało się w rękach żywego Boga, który chronił je przed wrogami, podobnie jak ludzie zawijają cenne rzeczy, by je zabezpieczyć i zachować. Bóg miał natomiast ‛wyrzucić duszę’ nieprzyjaciół Dawida.

Żywe zainteresowanie pomyślnością innych, poświadczane uczynkami; przychylność, przyjazne usposobienie. W Chrześcijańskich Pismach Greckich „życzliwość” jest przede wszystkim tłumaczeniem słowa chrestòtes. Najlepszy przykład życzliwości daje Jehowa Bóg, który okazuje ją na mnóstwo sposobów, i to nawet ludziom niewdzięcznym i niegodziwym, pragnąc pobudzić ich do skruchy (Łk 6:35; Rz 2:4; 11:22; Tyt 3:4, 5). Z kolei chrześcijanie są zachęcani do przyjęcia na siebie „miłego [gr. chrestòs]” jarzma Chrystusa (Mt 11:30), przyodziania się w życzliwość (Ef 4:32; Kol 3:12) i stałego pielęgnowania tej cechy, będącej owocem ducha Bożego (Gal 5:22). W ten sposób polecają siebie jako sług Bożych (2Ko 6:4-6). Ponadto „miłość jest (...) życzliwa” (1Ko 13:4).

„Życzliwość” (lub „rozsądek”, dosł. „ustępliwość”, gr. epieikía) należy do wybitnych przymiotów Chrystusa Jezusa (2Ko 10:1, przyp. w NW). Niezwykłą „ludzką życzliwość” (dosł. „kochanie ludzkości”, gr. filanthropía) okazali Pawłowi mieszkańcy Malty (Dz 28:2, przyp. w NW).

Lojalna życzliwość Boga. Podobnie jak w Chrześcijańskich Pismach Greckich, również w Pismach Hebrajskich często jest mowa o życzliwości. Występuje w nich 245 razy słowo chésed, oddane najczęściej przez „lojalna życzliwość”. Pokrewny czasownik chasád znaczy „postępować lojalnie” (lub „okazywać lojalną życzliwość”) i oznacza coś więcej niż samą serdeczną troskę czy przychylność (Ps 18:25, przyp. w NW). Chésed to podyktowane miłością przywiązanie okazywane komuś tak długo, aż zostanie osiągnięty cel dotyczący danej osoby. Według pewnego słownika chésed ma związek z „gotowością do czynu, poczuciem wspólnoty i wytrwałością”; zawsze opisuje „nie tylko życzliwe usposobienie, ale też wypływające z niego działanie. Jest to działanie w trosce o życie, działanie na rzecz człowieka dotkniętego nieszczęściem lub będącego w potrzebie. Jest to dowód przyjaźni albo pobożności, wyraz dążenia do dobrego, a nie do złego” (Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, red. G. J. Botterweck, H. Ringgren, 1982, t. 3, szp. 56). Ponieważ chésed wiąże się również z wiernością, solidarnością i wypróbowaną lojalnością, sens oryginału trafnie oddaje więc wyrażenie „lojalna życzliwość” bądź „lojalna miłość”. Chésed użyte w lm. można przetłumaczyć na: „przejawy [lub „wyrazy”] lojalnej życzliwości”, „czyny świadczące o lojalnej życzliwości” czy też „pełnia