ducha Becalelowi i Oholiabowi, zdolnym rzemieślnikom mającym nadzór nad budową przybytku (Wj 35:30, 31, 34). W przybytku znajdowały się różne rzeźbione przedmioty ze złota oraz kamieni szlachetnych, m.in. świecznik, posągi cherubów na pokrywie Arki, a arcykapłan miał grawerowane kamienie na napierśniku i złotą płytkę na zawoju (Wj 25:18, 19, 31-40; 28:2, 21, 36). W świątyni wzniesionej przez Salomona były płaskorzeźby z drewna cedrowego przedstawiające cheruby, palmy, kwiaty i „dyniowate ozdoby” — całe pokryte złotem (1Kl 6:18-35; 2Kn 2:7). Sporo rzeźb znajdowało się również w symbolicznej świątyni, którą ujrzał w wizji Ezechiel (Eze 41:17-20).

Bóg zabronił oddawać cześć rzeźbionym bożkom i wizerunkom, nic więc dziwnego, że rzeźby odnalezione przez archeologów w Palestynie zdradzają pogańskie pochodzenie lub wpływy. Izraelici nie tylko nie sporządzali pomników swych wybitnych wodzów, ale nawet nie wykonywali płaskorzeźb opiewających ich sukcesy militarne. Płaskorzeźby, posągi i inne tego typu wizerunki z Egiptu, Asyrii, Babilonii i Persji rzucają sporo światła na religię, wojny i codzienne życie ludów zamieszkujących te starożytne państwa. Odnalezione zabytki świadczą o tym, że dawni artyści rzeźbili trony, figury lwów, kolumny, biżuterię, sygnety i pieczęcie, sarkofagi, tabliczki, meble, dekoracje ścienne i naczynia. Używali do tego takich materiałów, jak: kamień, glina, drewno, szkło, kość słoniowa, drogocenne kamienie, kości, gips, muszle, metal i alabaster.

Niegdyś małe miasto w Lacjum, które stało się siedzibą władz największego mocarstwa światowego w czasach biblijnych; dziś stolica Włoch. Rzym leży po obu brzegach Tybru, jakieś 25 km od morza, mniej więcej w połowie zach. części Półwyspu Apenińskiego (mającego długość 1130 km).

Początki Rzymu są owiane legendą. Tradycja głosi, że założył go w 753 r. p.n.e. niejaki Romulus, który został jego pierwszym władcą, ale groby i inne znaleziska wskazują na dużo wcześniejsze zasiedlenie.

Pierwsze znane osady powstały na siedmiu wzgórzach na wsch. brzegu Tybru. Według tradycji najwcześniej zamieszkany był Palatyn. Otacza go sześć wzgórz noszących nazwy (od pn. w prawo): Kwirynał, Wiminał, Eskwilin, Celius, Awentyn i Kapitol. Z czasem osuszono dzielące je bagniste doliny i na tych cennych terenach zbudowano domy mieszkalne, fora i cyrki. Jak podaje Pliniusz Starszy, w 73 r. n.e. miasto otaczały mury o długości przeszło 20 km. Z czasem dołączono do niego też wzgórza i doliny na zach. brzegu Tybru, m.in. 40 ha, które zajmuje dziś Watykan. Według ostrożnych szacunków przed wielkim pożarem z czasów Nerona miasto liczyło ponad milion mieszkańców.

Wizerunek polityczny Rzymu. Na przestrzeni dziejów Rzym wypróbowywał rozmaite ustroje. Niektóre instytucje przejął od ościennych narodów, inne były jego oryginalnym tworem. W książce Historia świata (tłum. J. Parandowski, 1983, s. 149) H. G. Wells zauważył: „To nowe mocarstwo rzymskie, które w II i I w. przed Chr. zdobyło siły do panowania nad światem zachodnim, różniło się pod wielu względami od wszystkich dotychczasowych wielkich państw cywilizowanego świata”. Oblicze polityczne Rzymu ulegało nieustannym przeobrażeniom, w miarę jak zmieniały się formy ustrojowe. A obejmowały one koalicję naczelników patriarchalnych, monarchię, rządy arystokracji rodowej, dyktaturę i różne odmiany republiki, w której władzę sprawowali senatorowie, konsulowie czy triumwirowie (członkowie trzyosobowego kolegium), a różne klasy i frakcje toczyły ze sobą typową walkę partyjną. W późniejszym okresie państwem władali cesarze. Jak to zwykle bywa, gdy rządy sprawują ludzie, dzieje Rzymu były skalane nienawiścią, zazdrością, intrygą i mordem, a wewnętrzne podziały i wojny z wrogiem zewnętrznym rodziły rozmaite sprzysiężenia i kontrsprzysiężenia.

Krok po kroku Rzym urastał do rangi mocarstwa światowego. Najpierw podporządkował sobie Półwysep Apeniński, a w końcu rozciągnął swe granice na cały basen Morza Śródziemnego i jeszcze dalej. Nazwa miasta stała się tożsama z nazwą państwa.

Na arenie międzynarodowej Rzym stanął u szczytu chwały za panowania cezarów. Ich listę otwiera Juliusz Cezar, który w r. 46 p.n.e. został mianowany dyktatorem na dziesięć lat, ale zginął z rąk spiskowców w 44 r. p.n.e. Po okresie przejściowym, kiedy to ster rządów próbował utrzymać triumwirat, jedynym władcą imperium rzymskiego stał się Oktawian (31 p.n.e.-14 n.e.). W 27 r. p.n.e. został cesarzem, przybierając tytuł Augusta. To za jego panowania urodził się w 2 r. p.n.e. Jezus (Łk 2:1-7). W czasie służby Jezusa imperium rządził następca Augusta, Tyberiusz (14-37 n.e.) (Łk 3:1, 2, 21-23). Po nim władzę objęli: Gajusz (Kaligula) (37-41 n.e.) i Klaudiusz (41-54 n.e.), który wygnał Żydów z Rzymu (Dz 18:1, 2). Następnym władcą był Neron (54-68 n.e.), do którego odwołał się Paweł (Dz 25:11, 12, 21; ILUSTRACJE, t. 2, s. 534).

Kolejnymi cesarzami Rzymu w I w. n.e. byli: Galba (68-69 n.e.); Oton i Witeliusz (69 n.e.); Wespazjan (69-79 n.e.), za którego rządów spustoszono Jerozolimę; Tytus (79-81 n.e.), który wcześniej skutecznie dowodził oblężeniem Jerozolimy; Domicjan (81-96 n.e.), za którego panowania, jak głosi tradycja, Jan został karnie zesłany na wyspę Patmos; Nerwa (96-98 n.e.) i Trajan (98-117 n.e.). Za Trajana cesarstwo osiągnęło największy zasięg terytorialny, rozciągając swe granice we wszystkich kierunkach — od Renu i Morza Północnego przez Dunaj, Eufrat, katarakty na Nilu, Saharę, aż po Atlantyk na zach. (MAPA, t. 2, s. 533).

W schyłkowym okresie imperium jego władcą został Konstantyn Wielki (306-337 n.e.). Po objęciu rządów przeniósł stolicę do Bizancjum (Konstantynopola). W następnym stuleciu cesarstwo zachodniorzymskie upadło (476 n.e.), a germański wódz Odoaker został pierwszym „barbarzyńskim” królem Rzymu.

Warunki życiowe w stolicy. August podzielił Rzym na 14 dzielnic, a każdą z nich zarządzał urzędnik wybierany co roku przez losowanie. Zorganizowano siedem oddziałów straży pożarnej (vigiles), z których każdy czuwał nad dwoma dzielnicami. Tuż za pn.-wsch. granicami miasta rozlokowano elitarny 10-tysięczny korpus cesarskiej straży przybocznej, znanej jako gwardia pretoriańska. Prócz tego prawa i porządku w Rzymie strzegły trzy kohorty miejskie (cohorte urbanae), stanowiące rodzaj policji municypalnej.

Ludzie zamożni i wpływowi mieszkali często w rezydencjach pałacowych na wzgórzach, obsługiwani przez liczną czeladź, składającą się nawet z kilkuset sług i niewolników. W dolinach tłoczył się prosty lud, zamieszkujący ogromne kilkupiętrowe domy czynszowe (insulae), których wysokość August ograniczył do 21 m. Oddzielały je od siebie wąskie, kręte, brudne uliczki, gdzie panował gwar i zepsucie typowe dla wielkiego miasta.

Właśnie w tych dzielnicach biedoty spowodował najwięcej cierpień i ofiar śmiertelnych historyczny pożar z 64 r. n.e. Opisując go, Tacyt wspomniał o niedoli „lamentujących, przerażonych kobiet, ludzi znękanych wiekiem lub nieporadnych dzieci” (Roczniki, XV, 38). Pożoga oszczędziła tylko 4 spośród 14 dzielnic Rzymu.

Niewielu mieszkańców tego miasta można by zaliczyć do klasy średniej, a większość bogactw spoczywała w ręku nielicznego grona najzamożniejszych. Kiedy Paweł po raz pierwszy zjawił się w Rzymie, przypuszczalnie połowę ludności stanowili niewolnicy — jeńcy wojenni, skazańcy lub dzieci sprzedane przez rodziców. Byli oni pozbawieni wszelkich praw. Drugą połowę — ludzi wolnych — tworzyła w większości biedota, żyjąca głównie z państwowego rozdawnictwa.

Aby powstrzymać ubogą ludność od buntu, państwo dostarczało jej dwóch rzeczy: żywności i rozrywki. Stąd powstało satyryczne powiedzenie panem et circenses („chleba i igrzysk”), sugerujące, że niczego więcej nie potrzeba, aby zadowolić rzymski plebs. Od 58 r. p.n.e. zboże na ogół rozdawano za darmo — podobnie jak wodę, którą sprowadzano z daleka akweduktami. Wino było tanim towarem. Miłośnicy literatury mieli dostęp do bibliotek. Ogół mógł szukać uciechy w publicznych łaźniach i gimnazjach oraz w cyrkach i teatrach. W tych ostatnich wystawiano sztuki greckie i rzymskie, spektakle taneczne i pantomimy. Wielkie amfiteatry i cyrki były areną emocjonujących zawodów, głównie widowiskowych wyścigów rydwanów i zaciekłych walk gladiatorskich, podczas których ludzie i zwierzęta walczyli na śmierć i życie. Największy cyrk (Circus Maximus) mieścił ponad 150 tysięcy widzów. Wstęp na igrzyska był wolny.

Państwo łożyło na ten cel ogromne sumy, ale koszty te nie obciążały mieszkańców stolicy, gdyż od podboju Macedonii w 168 r. p.n.e. obywatele Rzymu byli zwolnieni od podatków. Wysokie podatki — bezpośrednie i pośrednie — ściągano za to z prowincji (Mt 22:17-21).

Obce wpływy. Rzym stał się pod niejednym względem wielkim tyglem ras, języków, kultur i poglądów. W kuźni polityki stopniowo wykuwało się prawo rzymskie, które określało uprawnienia i ograniczenia władzy państwowej, sądów i urzędników oraz tworzyło narzędzia chroniące prawa człowieka. Do tych ostatnich należało np. obywatelstwo (Dz 25:16). Przyznawano je także mieszkańcom miast sprzymierzonych z Rzymem oraz różnych kolonii na terenie imperium. Posiadanie go dawało wiele korzyści (Dz 16:37-39; 22:25, 26). Jeśli ktoś nie uzyskał go przez urodzenie, mógł je nabyć (Dz 22:28). W taki m.in. sposób Rzym dążył do romanizacji podbitych terytoriów i umocnienia swej dominującej pozycji.

Najlepsze przykłady wpływów zewnętrznych można znaleźć wśród ruin imponujących budowli w Rzymie. Turyści zwiedzający to miasto-muzeum na każdym kroku dostrzegają zapożyczenia od Greków i innych ludów. Tak zwany łuk rzymski, stosowany często w ówczesnej architekturze, nie był bynajmniej miejscowym wynalazkiem.