z drugiej, na ogół daje się rozpoznać podział na te same grupy; nierzadko można dostrzec tę samą genealogię; niekiedy nawet znane imiona i tytuły klasycznych bóstw nieoczekiwanie znajdują swe wyjaśnienie w źródłach chaldejskich. W tej sytuacji trudno wątpić, iż w bardzo odległych czasach w taki czy inny sposób nastąpiła wymiana wierzeń — wyobrażenia oraz pojęcia mitologiczne znad Zatoki Perskiej zostały przeniesione do krajów oblewanych wodami Morza Śródziemnego” (The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World, 1885, t. I, ss. 71, 72).

W mitach o bogu Apollu, który zabił węża Pytona, i o Heraklesie (synu Zeusa i ziemskiej kobiety Alkmeny), który jako niemowlę udusił dwa węże, pobrzmiewa echo Bożej obietnicy dotyczącej Potomka. Pojawia się też znany motyw boga, który umiera, a następnie zostaje wskrzeszony. Co roku obchodzono tragiczną śmierć i powrót do życia Adonisa; zwłaszcza kobiety opłakiwały jego śmierć, obnosiły jego posąg w procesji przypominającej pogrzeb, po czym wrzucały go do morza lub strumienia. Poza tym Grecy świętowali nagłą śmierć i zmartwychwstanie Dionizosa, czyli Bachusa; zarówno on, jak i Adonis są identyfikowani z babilońskim Tammuzem.

Greccy bogowie i boginie znani z mitów bardzo przypominają mężczyzn i kobiety. Jak wynika z opisów, choć byli o wiele roślejsi niż ludzie i przewyższali ich urodą i siłą, mieli bardzo podobne do nich ciała. Wierzono jednak, że są one niezniszczalne, bo w żyłach bogów zamiast krwi płynie „ichor”. Ludzie swą bronią mogli wprawdzie zadawać im bolesne rany, ale te zawsze się goiły. Co więcej, bogowie byli wiecznie młodzi.

Bóstwa greckie przedstawiano zazwyczaj jako istoty bardzo niemoralne, odznaczające się ludzkimi słabościami. Kłóciły się ze sobą i walczyły, a nawet spiskowały przeciwko sobie nawzajem. Zeus, naczelny bóg panteonu greckiego, zdetronizował swego ojca, Kronosa. Wcześniej Kronos pozbawił władzy, a nawet wykastrował własnego ojca, Uranosa. Zarówno Uranos, jak i Kronos byli okrutnymi ojcami. Kiedy Gaja, żona Uranosa, rodziła mu dzieci, on natychmiast wtrącał je do czeluści ziemi, nie pozwalając im ujrzeć światła. Z kolei Kronos połykał dzieci, które mu rodziła Rea. Pewnym bogom przypisywano takie ohydne praktyki, jak cudzołóstwo, rozpusta, kazirodztwo, gwałt, kłamstwo, kradzież, pijaństwo i morderstwo. Kto ściągnął na siebie niełaskę boga lub bogini, był karany w najokrutniejszy sposób. Na przykład gdy satyr Marsjasz wyzwał na muzyczny pojedynek boga Apolla, ten przywiązał go do drzewa i żywcem odarł ze skóry. Bogini Artemida zamieniła myśliwego Akteona w jelenia i pozwoliła, by został rozszarpany przez własne psy — za to, że zobaczył ją nagą.

Oczywiście niektórzy uznają te mity jedynie za wytwór wyobraźni poetów. Ale w V w. n.e. Augustyn napisał na ten temat: „Jeśli dla obrony bogów powiadają, że zbrodnie im przypisywane nie są prawdziwe, lecz kłamliwe i zmyślone, to tymci jest rzeczą występniejszą, jeśli cześć należną religii masz na uwadze; a jeśli się zastanowisz nad złością diabelską, to cóż tu być może więcej podstępne i przewrotne, by ludzi oszukać? Bo rzucić potwarz na głowę państwa, męża dobrego i pożytecznego, nie jest-li rzeczą tym więcej haniebną, im potwarz ta dalsza od prawdy i niepodobniejsza od życia owego męża?” (Państwo Boże, tłum. W. Kubicki, Kęty 1998, II, X). Jednakże popularność przedstawień teatralnych opartych na tych poetyckich opowieściach wskazuje, że większość Greków nie uważała ich za oszczerstwa, lecz się z nimi zgadzała. Niemoralnością bogów usprawiedliwiali swe własne grzechy, a to im bardzo odpowiadało (zob. GRECJA, GRECY [Religia grecka]).

Apostoł Paweł w czasie swej służby zetknął się z czcicielami takich greckich bogów, jak Zeus i Hermes (Dz 14:12, 13). Ateńczycy w dowód bojaźni przed bóstwami budowali wiele świątyń i ołtarzy (Dz 17:22-29). Rażąca niemoralność, stanowiąca element religii greckiej, przeniknęła nawet do zboru chrześcijańskiego w Koryncie, toteż Paweł musiał udzielić tamtejszym braciom nagany (1Ko 5).

Bóstwa rzymskie. Ogromny wpływ na religię Rzymian wywarli Etruskowie, którzy zdaniem wielu przybyli z Azji Mniejszej. Uprawiali oni wróżbiarstwo, co niewątpliwie łączy ich religię z kultem praktykowanym przez Babilończyków. Na przykład służące do wróżenia gliniane modele wątroby pochodzące z Mezopotamii przypominają wątrobę odlaną z brązu znalezioną we włoskim mieście Piacenza w regionie Emilia-Romania. Kiedy więc Rzymianie zapożyczyli kult etruskich bogów, w rzeczywistości przejęli religię babilońską (zob. ASTROLODZY). Rzymska triada: Jowisz (Jupiter — stojący na czele panteonu bóg nieba i światła), Junona (żona Jowisza, patronująca zwłaszcza sprawom kobiet) oraz Minerwa (bogini rękodzieła), odpowiada etruskiej triadzie, w skład której wchodzili Tinia, Uni i Menrva.

Z czasem do panteonu rzymskiego trafili znaczniejsi bogowie greccy, choć pod zmienionymi imionami. Rzymianie przejęli też kult bóstw z innych krajów, m.in. perskiego Mitry (którego urodziny obchodzono 25 grudnia), frygijskiej bogini płodności Kybele i egipskiej Izydy — obie identyfikowane z babilońską Isztar. Poza tym za bogów uważano rzymskich cesarzy.

Saturna wielbiono za to, że pod jego rządami panował w Rzymie złoty wiek. Ku jego czci obchodzono Saturnalia, początkowo jedno-, a potem siedmiodniowe święto przypadające na drugą połowę grudnia. Owo święto charakteryzowało się hucznymi zabawami. Wymieniano się prezentami, np. woskowymi owocami i świecami, a dzieciom wręczano gliniane lalki. Nie wymierzano żadnych kar. Szkoły i sądy były zamknięte; wstrzymywano nawet działania wojenne. Niewolnicy zamieniali się rolami ze swymi panami i mogli bezkarnie mówić, co im się żywnie podobało.

Pierwsi chrześcijanie nie brali udziału w rzymskich obrzędach religijnych, a zwłaszcza w kulcie cesarza, więc ich za to zaciekle prześladowano. Nie poszli na żaden kompromis — byli „bardziej posłuszni Bogu jako władcy niż ludziom” i nie oddawali rzymskim władcom czci należnej wyłącznie Bogu (Dz 5:29; Mk 12:17; zob. RZYM [Religia]).

Bogowie narodów przeciwstawieni Jehowie. Obecnie po wielu bóstwach wspomnianych w Biblii pozostało jedynie imię. Chociaż ich czciciele niekiedy nawet składali im w ofierze własne dzieci, ci fałszywi bogowie nie potrafili wyratować ludzi zwracających się do nich w potrzebie (2Kl 17:31). Dlatego zwycięski król Asyrii przechwalał się ustami swego rzecznika rabszaka: „Czyż bogowie narodów wyzwolili — każdy swoją ziemię — z ręki króla Asyrii? Gdzież są bogowie Chamatu i Arpadu? Gdzież są bogowie Sefarwaimu, Heny i Iwwy? Czy wyzwolili Samarię z mojej ręki? Którzy spośród wszystkich bogów tych ziem wyzwolili swą ziemię z mojej ręki, by Jehowa miał z mojej ręki wyzwolić Jerozolimę?” (2Kl 18:28, 31-35). Ale w przeciwieństwie do tych fałszywych bogów Jehowa nie zawiódł swego ludu. Jego anioł jednej nocy zabił w obozie asyryjskim 185 000 wojowników. Dumny władca asyryjski Sancherib doznał upokorzenia i wrócił do Niniwy, gdzie później został zamordowany przez dwóch własnych synów w świątyni swego boga Nisrocha (2Kl 19:17-19, 35-37). Potwierdziło się więc, że „wszyscy bogowie ludów to bogowie nic niewarci; Jehowa zaś uczynił niebiosa” (Ps 96:5).

Fałszywe bóstwa przypominają swych twórców, ale jest też odwrotnie: ludzie upodabniają się do swych bogów. Tak właśnie było w wypadku judzkiego króla Manassesa, który uprawiał kult takich bożków i nawet ‛przeprowadził przez ogień’ własnego syna. Gorliwe wyznawanie religii fałszywej nie uczyniło z niego lepszego króla. Przeciwnie, okazał się równie okrutny jak bóstwa, którym oddawał cześć, i przelał mnóstwo niewinnej krwi (2Kl 21:1-6, 16). Natomiast chwalcy prawdziwego Boga starają się naśladować swego Doskonałego Twórcę, przejawiając owoce Jego ducha: miłość, radość, pokój, wielkoduszną cierpliwość, życzliwość, dobroć, wiarę, łagodność i panowanie nad sobą (Gal 5:22, 23; Ef 5:1).

(prawdopodobnie: „kciuk”).

1. Potomek Rubena, od którego nazwano kamień będący znakiem granicznym terytorium Judy (Joz 15:6; 18:17).

2. „Kamień Bohana” stanowił znak graniczny dla plemion Beniamina i Judy (Joz 15:6; 18:17). Stał w pobliżu pn.-zach. krańca Morza Słonego, najwyraźniej u stóp płaskowyżu, na którym leżała równina Achor.

Niepokój wywołany oczekiwaniem czegoś przykrego lub grożącym niebezpieczeństwem; lęk, obawa. Na ogół jest to nieprzyjemne uczucie, ale może też chodzić o spokojne uświadomienie sobie jakiegoś zagrożenia, skłaniające do zachowywania rozsądku i należytej ostrożności.

Na „strach”, „lęk” czy nawet „grozę” i „trwogę” bywa tłumaczony hebrajski rzeczownik páchad (pokrewny czasownik — pachád). Zasadniczo oznacza on coś, co wywołuje drżenie (por. Mi 7:17). Występuje np. w sformułowaniu „to, co grozi nocami”, gdzie może odnosić się chociażby do nieoczekiwanego napadu rabusiów albo ataku potężnego drapieżnika (PnP 3:8).

Jakub nazwał Wszechmocnego „Tym, który wzbudzał grozę u Izaaka”. Izaak odczuwał zbożną bojaźń, obawę przed wywołaniem niezadowolenia Bożego. Jakub żywił podobne uczucia, o czym świadczy fakt, że „przysiągł na Tego, który wzbudzał grozę u jego ojca, Izaaka” (Rdz 31:42, 53).

Zdrowy strach przed Jehową — znajdujący wyraz w pragnieniu wystrzegania się wszystkiego, czego On nie aprobuje — jest niezbędny, jeśli ktoś chce pozostać Jego sługą. To dzięki temu uczuciu Hiob zachowywał nienaganność i prostolinijność (Hi 1:1; 23:15; 31:23), a psalmista trwał w zbożnym postępowaniu pomimo prześladowań ze strony książąt (Ps 119:120, 161). Jehoszafat zachęcał ustanowionych sędziów, by stosowny strach przed Jehową pobudzał ich do bezstronności i sprawiedliwości w wydawaniu wyroków (2Kn 19:5-7).

Jehowa chroni i wspiera swych sług. Nie muszą więc bać się innych ludzi i ze strachu przed krzywdą ulegać ich nieuzasadnionym żądaniom