a później ‛łapczywie wyciągnęła korzenie i listowie’ do drugiego (Eze 17:2-18).

Niektóre przypowieści mają formę poetycką — jak choćby te podane przez Hioba (Hi 27:1; 29:1). Poglądy, które wyraził pod wpływem natchnienia, nie zostały ujęte w typowy dla większości przysłów zwięzły sposób, lecz rozbudowane w bardzo pouczające, wypełnione przenośniami teksty poetyckie.

Kilka przypowieści o poetyckim charakterze wypowiedział pod kierownictwem Bożym Balaam (Lb 23:7, 18; 24:3, 15, 20, 21, 23). Nie tylko nie znieważył w nich Izraelitów, ale ‛wielce ich pobłogosławił’, choć innym ludom zwiastował nieszczęście (Lb 23:11). Jego oświadczenia nazwano przypowieściami nie dlatego, że stały się utartymi wypowiedziami, czy dlatego, że nadał im formę sentencji zawierających mądre myśli, lecz ze względu na ich dobitne i głębokie znaczenie, a także na liczne i urozmaicone porównania.

Zbiór przysłów, czyli mądrych sentencji, zaczerpniętych z kilku innych zbiorów. Już w pierwszym zdaniu tej księgi tak wyłuszczono jej cel: „Dla poznania mądrości i karności, dla rozpoznania wypowiedzi świadczących o zrozumieniu, dla przyjęcia karcenia, które daje wnikliwość, prawość oraz umiejętność osądzania i prostolinijność, dla udzielenia niedoświadczonemu roztropności, a młodzieńcowi — wiedzy i umiejętności myślenia” (Prz 1:2-4). „Chodzi o to, byś kroczył drogą dobrych i trzymał się ścieżek ludzi prawych” (2:20).

Księga ta dzieli się na kilka części, a we wstępie do trzech z nich przypisano zebrane przysłowia Salomonowi (Prz 1:1; 10:1; 25:1). Harmonizuje to z okolicznością, iż król ten „potrafił powiedzieć trzy tysiące przysłów” (1Kl 4:32). Nie ulega wątpliwości, że wiele przysłów w tych częściach (a może nawet wszystkie) utrwalono za panowania Salomona. On sam tak siebie scharakteryzował: „A prócz tego, że zgromadzający stał się mądry, nieustannie też uczył lud wiedzy, a także przemyśliwał i starannie badał, by zestawić wiele przysłów. Zgromadzający starał się znaleźć miłe słowa i napisać właściwe słowa prawdy” (Kzn 12:9, 10).

Pogląd, że większość tych przysłów ułożył Salomon, napotyka jednak sprzeciw. Według pewnej opinii niektóre nie mogą pochodzić z jego czasów, bo stawiają królów w złym świetle (Prz 16:14; 19:12; 20:2; 25:3). Ale jak się okazuje po uważniejszym zbadaniu, przysłowia te nie tylko nie uwłaczają monarchom, lecz wręcz ich wywyższają, ukazują bowiem, iż ze względu na sprawowaną władzę należy się im stosowna bojaźń (por. 24:21). Zdaniem innych poligamista Salomon nie wypowiadałby się o stosunkach między mężem a żoną w sposób sugerujący monogamię (5:15-19; 18:22; 19:13, 14), ale przecież Prawo nie propagowało wielożeństwa, lecz tylko je tolerowało i regulowało, a większość Żydów prawdopodobnie miała jedną żonę. Krytycy ci zapominają też, że Księga Przysłów powstała pod natchnieniem Bożym i nie jest jedynie odzwierciedleniem poglądów Salomona. Niemniej z obserwacji i własnych przeżyć mógł on nabrać szacunku dla jednożeństwa, które było pierwotną normą ustanowioną przez Boga (por. Kzn 2:8; 7:27-29).

Przysłowia nieprzypisane Salomonowi to wypowiedzi kilku innych mądrych mężczyzn i jednej kobiety (Prz 22:17; 30:1; 31:1; zob. AGUR; LEMUEL). Nie wiadomo dokładnie, kiedy wszystkim tym przysłowiom nadano ostateczną postać. Najpóźniejsza wskazówka chronologiczna zawarta w samej Księdze Przysłów nawiązuje do rządów Ezechiasza (25:1). Można więc sądzić, że przysłowia te zebrano w jedną księgę przed śmiercią tego króla (ok. 717 p.n.e.). Powtarzanie się niektórych z nich sugeruje, iż korzystano z kilku odrębnych zbiorów (por.10:1 z 15:20; 10:2 z 11:4; 14:20 z 19:4; 16:2 z 21:2).

Styl i układ. Księga Przysłów została spisana w stylu typowym dla poezji hebrajskiej, która uwypukla rytmiczność myśli, wykorzystując paralelizmy, czyli podobieństwa (Prz 11:25; 16:18; 18:15) albo przeciwstawienia pojęć (10:7, 30; 12:25; 13:25; 15:8). Część pierwsza (1:1 do 9:18) składa się z krótkich przemówień, w których ojciec poucza syna lub synów. Stanowi zarazem wprowadzenie do zwięzłych sentencji zawartych w pozostałych częściach tej księgi. Ostatnie 22 wersety napisano akrostychem alfabetycznym, którym w wielu psalmach posłużył się też Dawid (Ps 9, 10, 25, 34, 37, 145).

Natchniona przez Boga. Pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich poświadczają, że Księga Przysłów wchodzi w skład natchnionego Słowa Bożego. Powoływali się na nią apostoł Piotr (1Pt 4:18; 2Pt 2:22; zob. Prz 11:31, LXX; 26:11) i uczeń Jakub (Jak 4:6; zob. Prz 3:34, LXX), a także apostoł Paweł w listach do Koryntian (2Ko 8:21; zob. Prz 3:4, LXX), do Rzymian (Rz 12:16, 20; zob. Prz 3:7; 25:21, 22) i do Hebrajczyków (Heb 12:5, 6; zob. Prz 3:11, 12). Myśli analogiczne do zawartych w Księdze Przysłów można też znaleźć w wielu innych fragmentach Chrześcijańskich Pism Greckich (por. Prz 3:7 z Rz 12:16;