3. W czasach rzymskich okręg, przez który przechodził nieraz Jezus i gdzie później dotarli apostołowie z chrześcijańskim orędziem. Jego granice nie są dziś dokładnie znane, ale leżał między Galileą na pn. i Judeą na pd. oraz rozciągał się na zach. od Jordanu w kierunku równin na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Obejmował tereny, które kiedyś należały do plemienia Efraima i do połowy plemienia Manassesa (po zach. stronie Jordanu).

Przez Samarię, położoną między Galileą i Judeą, od czasu do czasu przechodził Jezus w drodze do Jerozolimy lub z powrotem (Łk 17:11; Jn 4:3-6). Na ogół jednak nie głosił na tym terenie, a gdy wysyłał 12 uczniów, powiedział nawet, by nie wchodzili do miast samarytańskich, lecz ‛zachodzili do zaginionych owiec z domu Izraela’, czyli do Żydów (Mt 10:5, 6).

Ograniczenie to było jednak tymczasowe, gdyż krótko przed wstąpieniem do nieba Jezus polecił swym uczniom zanieść dobrą nowinę nie tylko do Samarii, ale aż do najodleglejszego miejsca na ziemi (Dz 1:8, 9). Kiedy więc w Jerozolimie wybuchło prześladowanie, uczniowie, m.in. Filip, zaczęli działać na terenie Samarii. Później posłano tam Piotra i Jana, co przyczyniło się do dalszego rozwoju chrystianizmu (Dz 8:1-17, 25; 9:31; 15:3).

(prawdopodobnie: „[z; należący do] Samarii”).

Określenie „Samarytanie” po raz pierwszy pojawia się w Biblii po upadku dziesięcioplemiennego królestwa Samarii w r. 740 p.n.e.; odniesiono je do wcześniejszych mieszkańców północnego królestwa w odróżnieniu od cudzoziemców sprowadzonych na te tereny z innych części imperium asyryjskiego (2Kl 17:29). Wydaje się, że Asyryjczycy nie wysiedlili całej izraelskiej ludności, gdyż z 2 Kronik 34:6-9 (por. 2Kl 23:19, 20) wynika, iż za panowania króla Jozjasza wciąż mieszkali tam Izraelici. Z czasem termin „Samarytanie” zaczął oznaczać potomków zarówno osób pozostawionych w Samarii, jak i sprowadzonych przez Asyryjczyków. Część z nich niewątpliwie pochodziła więc z małżeństw mieszanych. Jeszcze później określenie to nabrało bardziej religijnego niż etnicznego znaczenia. Odnoszono je do członków sekty religijnej z okolic starożytnych miejscowości Szechem i Samaria, wyraźnie różniącej się od judaizmu niektórymi zasadami wiary (Jn 4:9).

Religia Samarytan. Do rozwoju religii Samarytan przyczyniło się wiele czynników. Jednym z ważniejszych były wysiłki Jeroboama mające na celu zniechęcenie członków dziesięciu plemion do oddawania czci Jehowie w Jerozolimie. Przez jakieś 250 lat po rozpadzie państwa na dwa królestwa w miejsce wyznaczonych przez Boga kapłanów z plemienia Lewiego funkcję tę powierzano w królestwie Izraela zwykłym ludziom, wskutek czego kraj ten pogrążył się w odrażającym bałwochwalstwie (1Kl 12:28-33; 2Kl 17:7-17; 2Kn 11:13-15; 13:8, 9). Później królestwo północne zostało podbite. Pogańscy imigranci sprowadzeni z Babilonu, Kuty, Awwy, Chamatu i Sefarwaimu czcili wiele bóstw, takich jak Sukkot-Benot, Nergal, Aszima, Nibchaz, Tartak, Adrammelech i Anammelech. Chociaż kapłan kultu ustanowionego przez Jeroboama pouczał ich o Jehowie, to podobnie jak dotychczasowi mieszkańcy Samarii, którzy czcili złote cielce, również nowi przybysze przez pokolenie za pokoleniem dalej oddawali cześć swoim fałszywym bogom (2Kl 17:24-41). Gdy niemal sto lat po upadku królestwa izraelskiego Jozjasz próbował wyplenić bałwochwalstwo z obszaru Izraela, jego wysiłki nie przyniosły trwalszych skutków niż podobne reformy przeprowadzone w południowym królestwie Judy (2Kl 23:4-20; 2Kn 34:6, 7).

W 537 r. p.n.e. ostatek 12 plemion powrócił z niewoli babilońskiej i był gotów odbudować w Jerozolimie świątynię Jehowy (Ezd 1:3; 2:1, 70). Wtedy to zamieszkujący już tę ziemię „Samarytanie”, których nazwano „wrogami Judy i Beniamina”, przystąpili do Zerubbabela i starszych i powiedzieli: „Chcemy budować razem z wami, bo tak jak wy szukamy waszego Boga i jemu składamy ofiary od dni Asarhaddona, króla Asyrii, który nas tu sprowadził” (Ezd 4:1, 2). Twierdzenie Samarytan, iż są oddani Jehowie, okazało się gołosłowne, gdyż po odrzuceniu ich propozycji przez Zerubbabela robili wszystko, co mogli, by nie dopuścić do wzniesienia świątyni. Ponieważ nie zdołali zniechęcić ani zastraszyć Izraelitów, napisali list do perskiego władcy z fałszywymi oskarżeniami, co doprowadziło do wydania dekretu, który na szereg lat wstrzymał budowę (Ezd 4:3-24).

W połowie V w. p.n.e., gdy Nehemiasz rozpoczął odbudowę murów Jerozolimy, Sanballat (wg jednego z papirusów z Elefantyny był on namiestnikiem Samarii) parę razy próbował powstrzymać to przedsięwzięcie (Neh 2:19, 20; 4:1-12; 6:1-15). Kiedy później Nehemiasz po dłuższej nieobecności powrócił do Jerozolimy, okazało się, że wnuk arcykapłana Eliasziba ożenił się z córką Sanballata. Nehemiasz natychmiast ‛go wypędził’ (Neh 13:6, 7, 28).

Do ostatecznego rozdzielenia Żydów od Samarytan doszło zdaniem niektórych po wybudowaniu, prawdopodobnie w IV w. p.n.e., świątyni na górze Garizim, mającej stanowić konkurencję dla świątyni w Jerozolimie. Inni uważają, że zaostrzenie stosunków nastąpiło ponad sto lat później. Gdy Jezus rozpoczynał swą służbę, świątynia na górze Garizim nie istniała już od ok. 150 lat, ale oba narody wciąż dzieliła ogromna przepaść (Jn 4:9). Samarytanie dalej oddawali cześć Bogu na górze Garizim (Jn 4:20-23), a Żydzi odnosili się do nich z pogardą (Jn 8:48). Jezus wykorzystał tę postawę Żydów do udzielenia ważnej lekcji poglądowej w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10:29-37).

Pięcioksiąg samarytański. Od najdawniejszych czasów Samarytanie uznają tylko pierwszych pięć ksiąg Biblii, i to w ich własnej wersji, zapisanych ich pismem i znanych jako Pięcioksiąg samarytański. Pozostałą część Pism Hebrajskich, może z wyjątkiem Księgi Jozuego, odrzucają. Między Pięcioksięgiem samarytańskim a tekstem masoreckim istnieje ok. 6000 różnic, w większości drobnych. Niektóre jednak są dość istotne, jak np. fragment z Powtórzonego Prawa 27:4 — w wersji samarytańskiej zamiast o górze Ebal jest tam mowa o górze Garizim jako o miejscu, gdzie Mojżesz miał wypisać prawa na pobielonych kamieniach (Pwt 27:8). Oczywistym powodem wprowadzenia tej zmiany była chęć poparcia poglądu, iż świętą górą Boga jest właśnie góra Garizim.

Ponieważ jednak Samarytanie uznawali Pięcioksiąg, wierzyli, że nadejdzie prorok większy niż Mojżesz (Pwt 18:18, 19). W I w. wypatrywali Chrystusa, Mesjasza, i jedni go rozpoznali, inni zaś odrzucili (Łk 9:52-56; 17:16-19; Jn 4:9-43). Później w wyniku działalności ewangelizacyjnej pierwszych chrześcijan wielu Samarytan przyjęło chrystianizm (Dz 8:1-17, 25; 9:31; 15:3).

(ס) (sámech).

Piętnasta litera alfabetu hebrajskiego. Sámech reprezentuje głoskę, którą wymawiali Efraimici, gdy usiłowali powiedzieć słowo „szibbolet”, zaczynające się od szin (שׁ), a nie od sámech (Sdz 12:6; zob. też SIN, SZIN). W tekście hebrajskim sámech jest początkową literą każdego z ośmiu wersetów Psalmu 119:113-120.

Imię lub tytuł jednego z babilońskich książąt, którzy weszli do Jerozolimy zaraz po tym, jak latem 607 r. p.n.e. zrobiono wyłom w jej murach (Jer 39:3).

Piąty z wymienionych królów Edomu, którzy panowali, zanim w Izraelu zaczął rządzić król. Samla pochodził z Masreki (Rdz 36:31-37; 1Kn 1:47, 48).

(„wyżyna”).

Wyspa na Morzu Egejskim niedaleko zach. wybrzeża Azji Mniejszej. Paweł zatrzymał się tam na krótko, gdy wracał ze swej trzeciej podróży misjonarskiej (Dz 20:15).

Samos leży na pd. zach. od Efezu i pn. zach. od Miletu i jest oddzielona od azjatyckiego cypla Samsun Daği cieśniną o szerokości ok. 1,5 km. Ta górzysta wyspa ma ok. 43 km długości i 23 km szerokości. W okresie podróży misjonarskich Pawła była wolnym państwem. Główne tamtejsze miasto, będące zarazem portem, również nosiło nazwę Samos. Wyspa słynęła z kultu Hery (odpowiedniczka rzymskiej bogini Junony, patronki małżeństwa i macierzyństwa), której świątynia pod względem wspaniałości rywalizowała ze świątynią Artemidy Efeskiej.

Według relacji biblijnej statek, którym Paweł wracał do Jerozolimy, zatrzymał się naprzeciw Chios, po czym popłynął jakieś 100 km dalej na pd. wzdłuż wybrzeża Azji Mniejszej i ‛zawinął do Samos, kolejnego zaś dnia przybył do Miletu’ (Dz 20:15). W niektórych manuskryptach fragment ten poszerzono o dodatkową informację: „Zawinęliśmy do Samos i po postoju w Trogylion następnego dnia dotarliśmy do Miletu” (JB; por. Bg). Miałoby to oznaczać, że statek nie został w porcie w Samos, ale przepłynął na drugą stronę cieśniny i tam rzucił kotwicę, korzystając z osłony wysokiego cypla. Jednakże nazwa Trogylion nie występuje w najstarszych i najbardziej wiarogodnych manuskryptach, toteż odrzucili ją w swych wydaniach krytycznych Westcott i Hort oraz Nestle i Aland. Statek Pawła najwyraźniej zatrzymał się na krótko w Samos, po czym popłynął dalej do Miletu.

(prawdopodobnie: „trackie Samos”).

Górzysta wyspa w pn.-wsch. rejonie Morza Egejskiego; w jej pn. części leży miasto o tej samej nazwie. Podczas drugiej podróży misjonarskiej apostoła Pawła (przypuszczalnie wiosną r. 50 n.e.) jego statek popłynął z Troady w pn.-zach. Azji Mniejszej „prosto do Samotraki”. Nie ma jednak wzmianki o tym, by Paweł zszedł tam na ląd (Dz 16:11). Obecnie wyspa ta nie posiada dobrego portu, choć przy jej brzegach są miejsca, gdzie można bezpiecznie rzucić kotwicę.

Grecki wyraz tłumaczony na „samowolny” (Tyt 1:7; 2Pt 2:10, Bp, Bw, NŚ) dosłownie znaczy „podobający się sobie” i „odnosi się do kogoś, kto dba wyłącznie o swoje korzyści i postępuje tylko według własnej woli, nie licząc się z innymi” (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, 1981, t. 3, s. 342).