nawet wspomnieć”. Biblia donosi, że po klęsce sprowadzonej przez Boga na oddziały Sancheriba władca ten szybko wrócił do Niniwy, toteż przekręcona po jego myśli relacja nadmienia, że Ezechiasz zapłacił mu daninę za pośrednictwem wysłanników w Niniwie. Znaczący jest też fakt, iż starożytne inskrypcje i kroniki nie wspominają o żadnej kolejnej wyprawie Sancheriba do Palestyny, choć historycy przypisują mu jeszcze dalsze 20 lat panowania.

Józef Flawiusz, żydowski historyk z I w. n.e., tak twierdzi na podstawie słów Chaldejczyka Berozusa (Berossosa), prawdopodobnie żyjącego w III w. p.n.e.: „Kiedy zaś Senacheirimos /Sanherib/, wracając z wojny egipskiej, podążył pod Jerozolimę, zastał tam wojsko [zagrożone zarazą] pod wodzą Rapsakesa /Rabsaka/; Bóg bowiem zrzucił na jego armię tak okropną zarazę, że podczas pierwszej nocy oblężenia wyginęło sto osiemdziesiąt pięć tysięcy wojowników wraz z dowódcami i oficerami” (Dawne dzieje Izraela, X, I, 5). Niektórzy komentatorzy próbują wyjaśnić tę klęskę, odwołując się do relacji spisanej w V w. p.n.e. przez Herodota, według którego „opadły wrogów [Asyryjczyków] nocą myszy polne i tak pogryzły im kołczany, łuki, a do tego imadła do tarcz”, że nie mogli zrealizować najazdu na Egipt (Dzieje, II, 141). Doniesienie to oczywiście nie jest zbieżne ze sprawozdaniem biblijnym, a cały opis Herodota dotyczący inwazji Asyryjczyków nie pokrywa się z inskrypcjami asyryjskimi. Niemniej relacje Berossosa i Herodota potwierdzają, iż wyprawa wojsk Sancheriba skończyła się nagłą katastrofą.

Ale na tym kłopoty Sancheriba się nie skończyły, gdyż po powrocie do Asyrii musiał stłumić kolejny bunt w Babilonie, wzniecony przez Merodach-Baladana. Tym razem Sancherib osadził na tronie babilońskim swego syna Aszurnadinszumiego. Sześć lat później Sancherib wyruszył na wyprawę przeciwko Elamitom, którzy szybko mu odpłacili, wkraczając do Mezopotamii. Schwytali Aszurnadinszumiego i ustanowili w Babilonie własnego króla. Nastąpiły kilkuletnie walki o kontrolę nad tym regionem i w końcu doprowadzony do wściekłości Sancherib zemścił się na Babilonie, równając go z ziemią. Było to posunięcie niezwykłe, gdyż Babilon uważano za „święte miasto” całej Mezopotamii. Pozostałe lata panowania Sancheriba upłynęły chyba bez znaczniejszych wydarzeń.

Przyjęto uznawać, że Sancherib zginął jakieś 20 lat po wyprawie przeciw Jerozolimie. Liczba ta wynika z dokumentów asyryjskich i babilońskich, których wiarogodność budzi jednak pewne wątpliwości. Tak czy inaczej, warto zauważyć, iż Biblia nie orzeka, jakoby śmierć Sancheriba nastąpiła natychmiast po jego powrocie do Niniwy. „Później wszedł do domu swego boga” Nisrocha, a tam „Adrammelech i Sarecer, jego synowie, zabili go mieczem”, po czym uciekli do ziemi Ararat (2Kn 32:21; Iz 37:37, 38). Potwierdza to inskrypcja jego syna i następcy, Asarhaddona (D. D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, 1927, t. II, ss. 200, 201; zob. ASARHADDON).

Przedsięwzięcia budowlane. Król Sancherib nie powiększył w istotnej mierze imperium asyryjskiego. Niemniej przeprowadził ambitne prace budowlane w Niniwie, której przywrócił rangę stolicy. Wzniósł w niej ogromny pałac, długi na 450 m i szeroki na 210 m, obejmujący cały zespół sal, dziedzińców i innych reprezentacyjnych pomieszczeń. Wodę sprowadzał z odległości 48 km; nad rzeką Gomel nieopodal miejscowości Dżarwan wybudował akwedukt. Sprowadzoną wodą nawadniano ogrody i parki oraz wypełniano fosę otaczającą miasto, co umacniało jego obronność.

Obuwie o płaskiej podeszwie ze skóry, drewna lub innego materiału, trzymające się na stopie dzięki paskom, na ogół skórzanym, które przechodziły między pierwszym a drugim palcem, za piętą i nad wierzchem stopy. Niekiedy pasek owijano wokół kostki.

Egipskie sandały przeważnie miały czubek zakrzywiony ku górze. W sandałach asyryjskich czasami pięta i boki były zakryte, rzemyki przylegały do wierzchu stopy, a podeszwa nie dochodziła do końca palców. Jak się wydaje, Rzymianie oprócz sandałów nosili buty zbliżone do współczesnych. Członkowie rodzin królewskich i arystokratycznych wśród Asyryjczyków, Rzymian i innych ludów mieli bardziej wymyślne sandały i buty. Niektórzy Beduini z okolic góry Synaj noszą sandały ze skóry diugonia (morskiego zwierzęcia przypominającego wyglądem fokę). Jehowa powiedział przenośnie o Jerozolimie, iż obuł ją w „foczą skórę” (hebr. táchasz) (Eze 16:10).

W przybytku i później w świątyni kapłani izraelscy najprawdopodobniej pełnili służbę boso (por. Wj 3:5; Joz 5:15; Dz 7:33). Ale normalnie chodzenie po dworze boso było oznaką smutku lub upokorzenia (2Sm 15:30; Iz 20:2-5; por. Eze 24:17, 23).

W długą podróż zazwyczaj zabierano dodatkową parę sandałów, gdyż podeszwy mogły się zniszczyć, a paski zerwać. Kiedy Jezus rozsyłał apostołów, a także 70 uczniów, kazał im nie zabierać dwóch par butów, lecz polegać na gościnności tych, którzy przyjmą dobrą nowinę (Mt 10:5, 9, 10; Mk 6:7-9; Łk 10:1, 4).

Znaczenie przenośne. Zgodnie z Prawem Mojżeszowym wdowa miała zdjąć sandał z nogi człowieka uchylającego się od zawarcia z nią małżeństwa lewirackiego; o mężczyźnie takim pogardliwie mówiono: „Dom tego, któremu zdjęto sandał” (Pwt 25:9, 10). Wręczenie sandała towarzyszyło przekazaniu komuś jakiejś własności lub prawa wykupu (Rut 4:7-10; zob. LEWIRACKIE, MAŁŻEŃSTWO).

Wypowiedź Jehowy: „Na Edom rzucę swój sandał” (Ps 60:8; 108:9), mogła oznaczać, że kraj ten zostanie ujarzmiony. Być może jest to nawiązanie do zwyczaju rzucania sandała na ziemię, którą brało się w posiadanie. Niewykluczone też, iż chodziło o wyrażenie pogardy dla Edomu, gdyż w tym samym wersecie Bóg nazwał Moab swoją „misą do mycia”. Obecnie na Bliskim Wschodzie rzucenie w kogoś sandałem jest wyrazem pogardy.

Dawid kazał Salomonowi ukarać Joaba, który w czasie pokoju „splamił krwią wojny (...) swoje sandały”, tzn. ściągnął na siebie winę krwi, zabijając wodzów Abnera i Amasę (1Kl 2:5, 6). Okoliczność, iż różne czynności poza domem (lub innym miejscem przebywania; por. Dz 12:8) wykonywano po założeniu sandałów, pozwala lepiej zrozumieć zachętę Pawła, by chrześcijanie mieli nogi obute „w wyposażenie dobrej nowiny o pokoju” (Ef 6:14, 15).

Rozwiązywanie lub noszenie komuś sandałów uważano za czynność poślednią, którą często wykonywali niewolnicy. Jan Chrzciciel odwołał się do tego zwyczaju, by wskazać na swą niższość względem Chrystusa (Mt 3:11; Mk 1:7).

Zobacz SĄD.

Zobacz NARZĘDZIA ROLNICZE.

Miejsce przeznaczone do oddawania czci prawdziwemu Bogu lub jakimś bóstwom, miejsce święte; także siedziba Boga (1Kn 22:19; Iz 16:12; Eze 28:18; Am 7:9, 13). Nie musi to być jakiś szczególny budynek, gdyż „sanktuarium” w Szechem, wspomniane w Jozuego 24:25, 26, prawdopodobnie oznaczało po prostu miejsce, gdzie setki lat wcześniej Abraham wzniósł ołtarz (Rdz 12:6, 7). Często jednak słowem „sanktuarium” określano przybytek (Wj 25:8, 9) albo świątynię w Jerozolimie (1Kn 28:10; 2Kn 36:17; Eze 24:21). W kontekście przybytku „sanktuarium” mogło oznaczać cały namiot wraz z dziedzińcem (Wj 25:8, 9; Kpł 21:12, 23), wyposażenie i przybory przybytku (Lb 10:21; por. Lb 3:30, 31) lub też Miejsce Najświętsze (Kpł 16:16, 17, 20, 33).

Ponieważ sanktuarium Boga było miejscem świętym, musiało pozostawać nieskalane (Lb 19:20; Eze 5:11). Dlatego Izraelici mieli odnosić się do tego miejsca, gdzie symbolicznie mieszkał Jehowa, „z bojaźnią nacechowaną szacunkiem” (Kpł 19:30; 26:2). Gdy zostali uprowadzeni z Ziemi Obiecanej na wygnanie, nie mieli już literalnego sanktuarium, ale Jehowa zapewnił ich, że sam niejako stanie się dla nich „sanktuarium” (Eze 11:16).

Grecki wyraz naòs może w sensie ogólnym odnosić się do całego kompleksu świątynnego (Jn 2:20) albo do jego centralnego budynku, gdzie znajdowały się oddzielone zasłoną Miejsce Święte i Miejsce Najświętsze (Mt 27:51). Na przykład gdy Zachariasz wszedł „do sanktuarium”, by ofiarować kadzidło, w rzeczywistości wstąpił do Miejsca Świętego, gdyż właśnie tam stał ołtarz kadzielny (Łk 1:9-11).

Sanktuarium, czyli miejscem świętym, jest też niebiańska siedziba Boga. Apostoł Jan ujrzał tam w wizji Arkę Przymierza — było to po tym, jak „zadął w trąbę siódmy anioł” (Obj 11:15, 19). Jakiś czas później Jan zobaczył wyłaniających się z sanktuarium aniołów, a w związku z wylaniem „siedmiu czasz gniewu Bożego” usłyszał dobiegający stamtąd „donośny głos” (Obj 14:15, 17; 15:5, 6, 8; 16:1, 17).

O ziemskim dziedzińcu wielkiej duchowej świątyni Bożej apostołowi Janowi powiedziano w wizji: „Wstań i zmierz sanktuarium świątyni Boga i ołtarz, i tych, którzy tam oddają cześć. Ale co do dziedzińca, który jest na zewnątrz sanktuarium świątyni, wyrzuć go precz i nie mierz, bo został dany narodom, a one będą deptać święte miasto przez czterdzieści dwa miesiące” (Obj 11:1, 2). Nie może tu chodzić o świątynię jerozolimską, zburzoną niemal 30 lat wcześniej. Ponieważ narody znajdują się na ziemi, więc dziedziniec, który im ‛dano’, także musi być na ziemi. A zatem wyobraża on stan namaszczonych duchem naśladowców Jezusa, gdy jeszcze przebywają na ziemi. Narody nie mogłyby deptać miejsca położonego w niebie, ale mogą poniżać tych, którzy zostali zrodzeni z ducha świętego na synów Bożych i którzy mają otrzymać niebiańskie dziedzictwo z Chrystusem (Obj 3:12). Podobnie proroctwa Daniela