synów, którzy dorośli przed jego śmiercią. Jeśli do tego wziąć pod uwagę szacunek Abrahama dla uczuć Sary, wydaje się mało prawdopodobne, by ryzykował pojawienie się konfliktów rodzinnych (podobnych do tych z udziałem Hagar i Ismaela) przez wzięcie sobie nałożnicy za życia Sary. Kolejność wydarzeń podana w Księdze Rodzaju wyraźnie wskazuje, że Abraham pojął za żonę Keturę dopiero po śmierci Sary (por. Rdz 23:1, 2; 24:67; 25:1).

Abraham i Sara mogli mieć w starości syna, Izaaka, jedynie dzięki temu, że w cudowny sposób przywrócono im zdolności rozrodcze (Heb 11:11, 12). Najwyraźniej właśnie dzięki nim Abraham mógł mimo jeszcze starszego wieku zostać ojcem kolejnych sześciu synów, których urodziła mu Ketura.

Zapewne bóstwo astralne (gwiezdne), gdyż imię Kewan występuje paralelnie z wyrażeniem „gwiazda waszego boga” (Am 5:26). Najprawdopodobniej chodzi o gwiazdę kajmanu lub kajwanu z akadyjskich inskrypcji, w których tak nazywano Saturna (boga gwiazdy). W hebrajskim tekście masoreckim imię to celowo opatrzono takimi samymi znakami samogłoskowymi jak słowo szikkúc („obrzydliwość”). W greckiej Septuagincie zostało oddane terminem Raifán, przypuszczalnie egipskim mianem Saturna. A w Dziejach 7:43, gdzie Szczepan cytuje wypowiedź Amosa, w tekście greckim Westcotta i Horta użyto wyrazu Romfá (zob. ASTROLODZY; REFAN).

(„podwójne zbieranie [gromadzenie]”).

Miasto na terytorium Efraima, przekazane Lewitom z rodu Kehata (Joz 21:20-22). W 1 Kronik 6:68 najwyraźniej nazwane Jokmeam.

(„groby pożądania”).

Miejsce na pustkowiu, gdzie obozowali Izraelici i gdzie mieszany tłum dał wyraz samolubnemu pragnieniu, uskarżając się na brak pożywienia, jakie było w Egipcie (Lb 11:4; 33:16, 17; Pwt 9:22). Kibrot-Hattaawa jest z reguły identyfikowane z Ruajs al-Abaridż, leżącym w połowie drogi między Chacerot a Dżabal Musa, tradycyjnie utożsamianą z Synajem. To tu Jehowa za sprawą cudu zesłał tyle przepiórek, że mogło ich wystarczyć na miesiąc dla całego obozu (Lb 11:19, 20, 31). Ale ludzie byli tak zachłanni, że ten, „kto nazbierał najmniej, zebrał dziesięć chomerów” (2200 l). Jak czytamy w sprawozdaniu, gdy „mięso było jeszcze między ich zębami, jeszcze nie przeżute, (...) Jehowa zaczął uśmiercać lud, urządzając bardzo wielką rzeź”. Być może nie chodziło o to, że w tym momencie dosłownie przeżuwali mięso, ale że jeszcze nie zdążyli „spożyć” (Bw, Kr) całego zapasu, ponieważ hebrajskie słowo przetłumaczone tu na „przeżuć” zasadniczo znaczy „odciąć”. Gdy pogrzebano uśmierconych, miejscu temu nadano nazwę Kibrot-Hattaawa (Lb 11:32-35).

Zobacz KLEPISKO KIDONA.

(prawdopodobnie od rdzenia oznaczającego: „być ciemnym”).

Głęboka dolina oddzielająca Jerozolimę od Góry Oliwnej; biegnie najpierw na pd. wsch., a potem na pd. wzdłuż miasta. Nawet zimą pozostaje sucha, gdyż woda płynie nią jedynie po ulewnych deszczach. Dolina ta (Nachal Kidron) zaczyna się nieco na pn. od murów Jerozolimy. Początkowo jest szeroka i płytka, później staje się coraz węższa i głębsza. Gdy dociera w pobliże dawnej świątyni, ma głębokość ok. 30 m i szerokość 120 m. Dalej na pd. łączy się z doliną Tyropeon i Doliną Hinnoma. Stamtąd skręca w kierunku pd.-wsch., biegnie przez jałowe Pustkowie Judzkie i dochodzi do Morza Martwego. Jej końcowy odcinek nosi współcześnie nazwę Wadi an-Nar („ognista dolina”), która wskazuje na to, że zazwyczaj jest tam upalnie i sucho.

Naprzeciw Jerozolimy, w stromym i skalistym zboczu po wsch. stronie doliny, wykuto liczne grobowce. Na zach. brzegu, mniej więcej w połowie drogi między dawnym terenem świątynnym a zbiegiem dolin Tyropeon i Kidron, bije źródło Gichon (zob. GICHON 2). Niedaleko od tego miejsca dolina Kidron znacznie się rozszerza. Jak się przypuszcza, to właśnie tam mógł w starożytności leżeć „ogród królewski” (2Kl 25:4).

Król Dawid uciekał pieszo przez dolinę Kidron przed zbuntowanym Absalomem (2Sm 15:14, 23, 30). Został wtedy przeklęty przez Szimeja, któremu później Salomon nakazał zamieszkać w Jerozolimie i pod groźbą śmierci zabronił wyjść poza tę dolinę (1Kl 2:8, 9, 36, 37). Jezus musiał przechodzić przez nią w drodze do ogrodu Getsemani (Jn 18:1). Za rządów judzkich królów, takich jak Asa, Ezechiasz i Jozjasz, w dolinie Kidron niszczono przedmioty bałwochwalczego kultu (1Kl 15:13; 2Kl 23:4, 6, 12; 2Kn 15:16; 29:16; 30:14). Poza tym chowano w niej zmarłych (2Kl 23:6). Z tych powodów była terenem nieczystym, tym bardziej więc znamienne jest proroctwo Jeremiasza, które zapowiadało, że „wszystkie tarasy aż do doliny potoku Kidron (...) będą czymś świętym dla Jehowy” (Jer 31:40).

Zobacz NACZYNIA.