— z posłusznymi ludźmi, na których będzie spoglądał z uznaniem (Ps 16:11; Obj 21:3; por. Ps 15:1-3; 27:4, 5; 61:4; Iz 66:23). Jednakże wbrew obiegowym opiniom doskonałość wcale nie wyklucza rozmaitości. Królestwo zwierząt, które powstało w wyniku ‛doskonałych poczynań’ Jehowy (Pwt 32:4; Rdz 1:20-24), odznacza się niezwykłą różnorodnością. Także doskonałość planety Ziemi nie wyklucza urozmaicenia, zmienności czy kontrastu; współistnieją przecież ze sobą prostota i złożoność, surowość i fantazyjność, gorycz i słodycz, szorstkość i gładkość, łąki i lasy, góry i doliny. Jest miejsce i na ożywczą rześkość wczesnej wiosny, i na lazurowe niebo ciepłego lata, na urocze barwy jesieni i na czyste piękno puszystego śniegu (Rdz 8:22). A zatem doskonali ludzie również nie będą szablonowymi postaciami o identycznej osobowości oraz jednakowych talentach i umiejętnościach. Jak ukazują definicje podane na wstępie, wcale nie na tym polega doskonałość.

Zobacz WÓDZ, DOSTOJNIK, KSIĄŻĘ.

Miasto występujące w dwóch relacjach biblijnych. Utożsamia się je obecnie z Tall Dotan (Tel Dotan), położonym na pagórku pośród niewielkiej równiny między wzgórzami Samarii a pasmem Karmelu, 16 km na pn. pn. wsch. od Samarii (ILUSTRACJA, t. 1, s. 950).

Młody Józef natknął się na swych braci ze stadami „w Dotanie”. Prawdopodobnie znajdowali się na pn. od miasta, na pastwiskach, które przecinała droga łącząca Gilead (po wsch. stronie Jordanu) z wybrzeżem śródziemnomorskim i Egiptem. Być może właśnie tą drogą przechodziła „karawana Ismaelitów”, którzy kupili Józefa (Rdz 37:17-36).

Setki lat później król Syrii wysłał do Dotanu liczne wojsko w celu pojmania Elizeusza. Tutaj oczy przestraszonego sługi tego proroka zostały cudownie otwarte i zobaczył on ogniste zastępy zbrojne Boga, zajmujące „górzystą okolicę (...) wokół Elizeusza”, czyli albo pagórek, na którym się znajdował Dotan, albo pobliskie wzgórza leżące na wsch., pd. i zach. od Dotanu (2Kl 6:11-17). Syryjczycy, otaczając miasto, być może również zajęli pozycje na okolicznych wzgórzach, z których potem „schodzili” (BT) do Elizeusza, gdy ten wyszedł z miasta. Wrogowie ci okazali się jednak całkowicie nieszkodliwi, bo Jehowa w cudowny sposób poraził ich ślepotą, zapewne posługując się w tym celu swymi aniołami (2Kl 6:18, 19; por. Rdz 19:1, 10, 11).

Greckie słowo chilíarchos znaczy „tysiącznik”, czyli „dowódca 1000 żołnierzy”. Z wyjątkiem Księgi Objawienia odnosi się ono do rzymskiego trybuna wojskowego. W każdym rzymskim legionie było sześciu trybunów. Legion nie był jednak podzielony między sześciu dowódców; każdy z trybunów dowodził całym legionem przez szóstą część czasu. Przez dwa miesiące dwóch trybunów pełniło obowiązki dowódcy na zmianę, co drugi dzień (zob. WOJSKO [Rzymskie]).

Dowódca wojskowy tej rangi dysponował wielką władzą. Mianował setników i przydzielał im zadania. Przewodniczył posiedzeniom sądu wojennego i mógł orzekać karę śmierci. Miał do pomocy grupę adiutantów. O jego randze świadczył strój: purpurowa szarfa na todze i złoty pierścień. Początkowo trybunów wybierał lud, a później ich powoływaniem zajmował się senat albo inna instytucja cywilna lub wojskowa. Zazwyczaj wymagano od nich dziesięciu lat służby w piechocie lub pięciu w jeździe. August zezwolił synom senatorów rozpoczynać karierę od stopnia trybuna. Tyberiusz prawo wyznaczania trybunów zarezerwował dla siebie.

Podczas uroczystości z okazji urodzin Heroda tacy dowódcy znaleźli się wśród znamienitych gości, których Salome zabawiała tańcem. W obecności ludzi na tak wysokich stanowiskach Herod czuł się zmuszony dotrzymać przysięgi i dlatego polecił ściąć głowę Janowi Chrzcicielowi (Mk 6:21-26). Dowódca wojskowy (tysiącznik) towarzyszył żołnierzom, którzy aresztowali Jezusa (Jn 18:12).

Około 56 r. n.e. dowódcą wojskowym garnizonu w Jerozolimie był Klaudiusz Lizjasz. To on uratował Pawła przed motłochem ulicznym i przed wzburzonym Sanhedrynem oraz napisał wyjaśniający list do namiestnika Feliksa, potajemnie odsyłając Pawła do Cezarei (Dz 21:30 do 24:22). Wielu dowódców wojskowych było obecnych, gdy Paweł stanął przed Herodem Agryppą II (Dz 25:23).

W wizji Jana z Księgi Objawienia wymieniono „dowódców wojskowych” wśród ludzi zgładzonych z wyroku Bożego (Obj 6:15; 19:18).

Ten, kto pilnuje oskarżonych o łamanie prawa; strażnik w więzieniu. W Piśmie Świętym określenie „dozorca więzienny” jest tłumaczeniem dwóch słów greckich: basanistés, czyli „zadający męki”, i desmofýlaks, rzeczownika złożonego z wyrazów: desmòs („więzy; pęta”) i fýlaks („strażnik”).

Dozorcy więzienni często poddawali więźniów okrutnym torturom, dlatego nazywano ich basanistés. Na przykład do więzienia wtrącano czasami nierzetelnych dłużników. Dozorca mógł takiego więźnia chłostać lub torturować, a wypuszczano go dopiero wtedy, gdy ‛spłacił aż do ostatniej monety znikomej wartości’ (Mt 5:25, 26). Jezus wspomniał też o tym w przykładzie o niemiłosiernym niewolniku. Kiedy pan się dowiedział, co zrobił ten niewdzięcznik, „wydał go dozorcom więziennym [basanistaís], aż spłaci wszystko, co był winien” (Mt 18:34, 35; por. Obj 14:11, gdzie basanismoú przetłumaczono na „męczarnie”).

Zgodnie z rzymskim zwyczajem w wypadku ucieczki więźnia odpowiedzialność spadała na dozorcę, który ponosił karę przewidzianą dla uciekiniera. Dlatego gdy Piotr został uwolniony z więzienia przez anioła, Herod „przesłuchał strażników i kazał ich odprowadzić, by zostali ukarani” (Dz 12:19).

W Filippi Pawła i Sylasa zaciągnięto przed urzędników miejskich, którzy nakazali ich bić rózgami, a „gdy zadali im wiele razów, wtrącili ich do więzienia, rozkazując dozorcy więziennemu [desmofýlaki], aby ich bacznie pilnował. Ten, otrzymawszy taki rozkaz, wtrącił ich do wewnętrznego więzienia i zakuł im nogi w dyby” (Dz 16:22-24). Potem w środku nocy wielkie trzęsienie ziemi otworzyło wszystkie drzwi więzienia. Dozorca myślał, że wszyscy uciekli, i wiedząc o tym, jak surowa kara go za to czeka, chciał się zabić, ale Paweł powiedział mu, że nikogo nie brakuje. Pod wpływem tych wydarzeń oraz pouczeń otrzymanych od Pawła dozorca więzienny uwierzył w Jezusa i razem ze swymi domownikami został ochrzczony (Dz 16:25-36).

Zobacz STRAŻ, DOZÓR.

Jama wydrążona lub zaklęsła w ziemi bądź w skale. Doły z asfaltem, do których wpadli królowie Sodomy i Gomory, były najwyraźniej naturalnymi zagłębieniami terenu (Rdz 14:10), a dół wodny, do którego Józef został wrzucony przez braci, zapewne wykopali ludzie (Rdz 37:20-29). Dwa podstawowe słowa hebrajskie tłumaczone na „dół” to bor (oddawane też przez „dół na wodę” i „cysterna”) oraz száchat.

W niektórych przekładach „dół” bywa tłumaczeniem hebrajskiego słowa szeʼòl (zob. Lb 16:30, 33; Hi 17:16, KJ). Jednakże Szeol nie oznacza miejsca pochówku jakiegoś konkretnego człowieka, lecz ogólnie grób, do którego się dostają wszyscy ludzie. W Hioba 17:13-16 „Szeol” i „dół” (hebr. száchat) zostały użyte paralelnie jako miejsca kojarzone z ciemnością i prochem. Podobnie Dawid w Psalmie 30:3 modlił się do Boga: „Jehowo, tyś wyprowadził mą duszę z Szeolu; zachowałeś mnie przy życiu, bym nie zstąpił do dołu”. W Psalmie 88:3-5 wymieniono kolejno Szeol, dół i grobowiec (zob. też Hi 33:18-30; Ps 30:3, 9; 49:7-10, 15; 88:6; 143:7; Prz 1:12; Iz 14:9-15; 38:17, 18; 51:14; zob. GRÓB, GROBOWIEC; SZEOL).

Również Jonasz użył słowa száchat w znaczeniu przenośnym, gdy porównał wnętrze ryby do „brzucha Szeolu” i do „dołu” (Jon 2:2, 6). Skojarzenie dołu ze śmiercią i grobem było zupełnie oczywiste, a to z uwagi na pradawny zwyczaj składania zwłok do naturalnych lub wykopanych jam.

Doły najwyraźniej służyły za pułapki do chwytania wrogów lub zwierząt, toteż mogą symbolizować niebezpieczeństwa lub podstępy zagrażające sługom Bożym (Ps 7:15; 40:2; 57:6; Prz 26:27; 28:10; Jer 18:20, 22). Czasami w dole zastawiano sieć, która miała unieruchomić ofiarę (Ps 35:7, 8). Jeden z przepisów Prawa stanowił, że jeśli zwierzę domowe wpadnie do wykopanego dołu i zdechnie, to właściciel dołu da odszkodowanie za to zwierzę (Wj 21:33, 34).

„Głębokim dołem” nazwano „usta obcych kobiet”, a także nierządnicę, ponieważ np. gładkimi słowami usidla mężczyzn i nakłania ich do współżycia (Prz 22:14; 23:27).

Hebrajczycy i inni mieszkańcy Wschodu korzystali z cystern, które w zasadzie były dołami wydrążonymi w ziemi lub skale. Często nadawano im kształt butli: wlot był na ogół wąski, miał szerokość ok. 30 cm, i dopiero na głębokości metra zbiornik zaczynał się poszerzać na kształt gruszki (zob. CYSTERNA).

Greckie słowo fréar w podstawowym znaczeniu odnosi się do dołu czy studni wykopanych w ziemi. Zostało użyte w Ewangelii według Jana w opisie „studni” zwanej źródłem Jakuba, przy której Jezus spotkał Samarytankę (Jn 4:11, 12). Występuje także w wyrażeniu „czeluść otchłani” (Obj 9:1, 2), toteż może się odnosić do każdej głębi, również do owej przepastnej czeluści, z której wydobywają się szarańcze opisane w Księdze Objawienia (Obj 9:3; zob. OTCHŁAŃ). Inne greckie słowo tłumaczone na „dół”, bòthynos, może też oznaczać „jamę” (Mt 12:11; 15:14, przyp. w NW; Łk 6:39). W 2 Piotra 2:4 powiedziano, że demoniczni aniołowie zostali wydani „czeluściom [gr. seiroís] gęstej ciemności” (zob. TARTAR).

Jedyna biblijna wzmianka o drabinie pojawia się w Rodzaju 28:12, gdzie hebrajskie słowo sullám odnosi się do drabiny, którą ujrzał we śnie Jakub. Zobaczył drabinę (być może wyglądała ona jak kamienne schody), która stała na ziemi, a jej wierzchołek sięgał niebios. Wstępowali po niej i zstępowali aniołowie Boży, a nad nią znajdowało się wyobrażenie Jehowy Boga (Rdz 28:13). Drabina ta wskazywała na kontakty łączące