jego członkami mogli się też stać nieobrzezani poganie, którzy również otrzymywali ducha Bożego (Dz 10:24-48; Ef 2:11-20).

Głoszenie dobrej nowiny wszystkim narodom omówiono pod hasłem DOBRA NOWINA.

Gog i Magog. W Objawieniu 20:7, 8 powiedziano, że po Tysiącletnim Panowaniu Chrystusa Szatan „wyjdzie, by wprowadzić w błąd narody na czterech narożnikach ziemi, Goga i Magoga”. Najwyraźniej chodzi tu o „narody”, które się wyłonią w wyniku buntu przeciw władzy Chrystusa (zob. GOG 3).

Zobacz BRAMA.

Biblia wspomina o różnych pracach związanych z uprawą roli, ale nie opisuje dokładnie używanych do tego narzędzi. Zawarte w niej informacje w pewnym stopniu uzupełniają jednak wizerunki takich sprzętów utrwalone na zabytkach egipskich oraz przedmioty odnalezione w Egipcie i Palestynie. A proste narzędzia używane po dziś dzień na tamtych terenach są zapewne bardzo podobne do swych odpowiedników z czasów biblijnych.

Brona. Biblia nie wspomina o samej bronie, ale mówi o bronowaniu, które odróżnia od orki (Hi 39:10; Iz 28:24; Oz 10:11). Obecnie bronowanie służy głównie kruszeniu i wyrównywaniu gleby, choć niekiedy ma na celu także przykrycie nawozu czy zasianego ziarna lub zniszczenie chwastów. W czasach starożytnych chodziło głównie o rozbicie grud ziemi i jej wyrównanie; w tym celu najprawdopodobniej przeciągano po zaoranym polu obciążoną deską albo nieociosaną kłodą.

Kopaczka. Zapewne wykorzystywano ją do przekopywania i spulchniania ziemi. Została wymieniona wśród narzędzi, które w czasach Saula Izraelici chodzili naostrzyć do Filistynów (1Sm 13:20, 21). Odnalezione kopaczki z żelaza i miedzi przypominają nieco współczesne motyki.

Motyka. Służyła do usuwania chwastów i zapewne także do rozbijania grud ziemi. W niektórych proroctwach nawiązano do okopywania motyką winnicy (Iz 5:5, 6; 7:23-25).

Noże ogrodnicze. Biblia wspomina o tym narzędziu w związku z przycinaniem winorośli (Iz 18:5). Ponieważ mówi też o przekuciu włóczni na noże ogrodnicze i noży ogrodniczych na dzidy, można przypuszczać, że narzędzie to składało się z ostrza osadzonego w uchwycie i było podobne do sierpa (Iz 2:4; Jl 3:10).

Pług. W krajach biblijnych do dziś używa się gdzieniegdzie drewnianego pługa, który niewiele się zmienił od czasów starożytnych, o czym świadczą rysunki na starożytnych zabytkach i tabliczkach glinianych. Nie miał kół ani nie odwracał skiby; po prostu robił w ziemi bruzdę na głębokość 8—10 cm. Z metalu wykonywano tylko lemiesz (por. 1Sm 13:20; 1Kl 19:19, 21; Iz 2:4). Zasadniczą część pługa stanowił kij, do którego ów lemiesz był przymocowany. Miedziane i brązowe lemiesze, odnajdywane podczas wykopalisk na terenie Izraela, są na ogół mocno wyszczerbione od używania (zob. PŁUG, ORKA).

Sierp. Tego narzędzia używano głównie do żęcia zbóż, choć Biblia mówi też o zapuszczaniu sierpa podczas winobrania (Jl 3:13; Obj 14:18). Sierpy odnalezione w Palestynie są lekko zakrzywione. Niektóre wykonano z ostrych kawałków krzemienia, osadzonych za pomocą asfaltu w ramce z drewna lub kości. Znaleziono również żelazne ostrza sierpów, które mocowano w uchwycie przy użyciu nitów, trzpieni lub tulei.

Szufla do odwiewania. Prawdopodobnie była drewniana, a służyła do podrzucania wymłóconego ziarna, żeby wiatr mógł wywiać słomę i plewy (Mt 3:12).

Widły. Służyły do odwiewania ziarna (Iz 30:24; Jer 15:7) i podobnie jak w nowszych czasach zapewne były wykonane z drewna i miały kilka zagiętych zębów.

Wóz i sanie młockarskie. Były używane do wyłuskiwania ziaren z kłosów. Zapewne przypominały dwa urządzenia stosowane również dzisiaj w krajach biblijnych. Sanie młockarskie składają się z połączonych ze sobą drewnianych desek, z przodu lekko wygiętych do góry. Od spodu są do nich przymocowane ostre kamienie lub żelazne ostrza (por. 1Kn 21:23; Hi 41:30; Iz 41:15). Woźnica staje na saniach, by je dociążyć. Wóz młockarski jest wyposażony w siedzenie. Ma postać niskiej, prostokątnej ramy, w której osadzono równolegle dwa lub trzy walce obite żelazem (por. Iz 28:27, 28).

Hebrajskie słowo zéraʽ i greckie spérma, wielokrotnie występujące w Piśmie Świętym, oznaczają: a) nasiona roślin, b) ludzkie nasienie i c) potomstwo.

Nasiona roślin. Gospodarka Izraela opierała się głównie na rolnictwie, toteż w Biblii często jest mowa o sianiu, sadzeniu i żniwach. Pojawia się też wiele wzmianek o „nasieniu”, a pierwsza pochodzi z opisu trzeciego dnia stwarzania. Jehowa rozkazał: „Niech ziemia porośnie trawą, roślinami wydającymi nasienie, drzewami owocowymi rodzącymi według rodzaju swego owoc, w którym jest jego nasienie — na ziemi” (Rdz 1:11, 12, 29). Stwórca wyjawił w ten sposób, że ma zamiar pokryć ziemię roślinami rozmnażającymi się „według rodzaju swego” za pośrednictwem nasion i zachowującymi dzięki temu swą różnorodność.

Ludzkie nasienie. W Kapłańskiej 15:16-18 i 18:20 hebrajskie słowo zéraʽ ma związek z wypływem nasienia mężczyzny. Z kolei w Kapłańskiej 12:2 kauzatywna forma czasownika zaráʽ („siać”) została oddana przez „pocznie potomka”. A w Liczb 5:28 czasownik zaráʽ w formie biernej występuje obok rzeczownika zéraʽ, cały zaś zwrot przetłumaczono na „pocznie z nasienia”.

Potomstwo. W większości wypadków słowo zéraʽ oznacza w Biblii potomka lub potomstwo. W Rodzaju 7:3 odnosi się do potomstwa zwierząt, w Rodzaju 9:9 do potomstwa Noego, a w Rodzaju 16:10 do potomstwa Hagar. Bóg polecił, żeby Abraham i jego potomkowie zostali obrzezani na znak zawartego z nimi przymierza (Rdz 17:7-11).

Odpowiednikiem hebrajskiego zéraʽ jest grecki wyraz spérma (por. Mt 13:24; Jn 7:42; 1Ko 15:38; Heb 11:11). Pokrewnego terminu spòros („nasienie; ziarno”) użył Jezus jako symbolu słowa Bożego (Łk 8:11).

Święta tajemnica. Wydając wyrok na Adama i Ewę, Bóg wypowiedział proroctwo dające nadzieję ich potomkom; oznajmił wężowi: „Wprowadzę nieprzyjaźń między ciebie a niewiastę i między twoje potomstwo a jej potomstwo. On rozgniecie ci głowę, a ty rozgnieciesz mu piętę” (Rdz 3:15). Tożsamość obiecanego tu „potomstwa” stanowiła od samego początku świętą tajemnicę Bożą.

Owa prorocza wypowiedź wyjawiała, że nadejdzie wybawca mający unicestwić tego, kto posłużył się wężem — wielkiego „węża” i nieprzyjaciela Bożego, Szatana Diabła (Obj 12:9). Wynikało z niej też, że Diabeł będzie miał jakieś „potomstwo”. Wyłonienie się jednego i drugiego potomstwa oraz ukształtowanie się wzajemnej nieprzyjaźni niewątpliwie wymagało czasu.

Potomstwo Węża. Warto zauważyć, że gdy słowo „potomstwo” występuje w Biblii w znaczeniu symbolicznym, nie odnosi się do literalnych dzieci czy potomków, lecz do tych, którzy naśladują swego symbolicznego „ojca” — przejawiają jego ducha czy też nastawienie. Do potomstwa Węża należał np. Kain, pierworodny syn Adama i Ewy. Wyjaśnił to apostoł Jan, pisząc: „Dzieci Boga i dzieci Diabła uwidaczniają się w ten sposób: Nikt, kto nie trwa w prawości, nie pochodzi od Boga — ani ten, kto nie miłuje swego brata. Bo to jest wieść, którą słyszeliście od początku, że powinniśmy jedni drugich miłować; nie jak Kain, który pochodził od niegodziwca i zabił swego brata. A dlaczego go zabił? Ponieważ jego własne uczynki były niegodziwe, natomiast jego brata — prawe” (1Jn 3:10-12; por. Jn 8:44).

A zatem w ciągu następnych stuleci do potomstwa Węża należeli ci, którzy przejawiali diabelskiego ducha, którzy nienawidzili Boga i zwalczali Jego czcicieli — zwłaszcza ludzie obłudnie podający się za sług Bożych. Jezus zaliczył do tej grupy współczesnych sobie żydowskich przywódców religijnych, którym oznajmił: „Węże, pomiocie [gr. gennémata: „płody”] żmijowy, jakże uciekniecie przed sądem Gehenny?” (Mt 23:33; zob. NTint).

Poszczególne elementy tajemnicy Bożej dotyczącej obiecanego „potomstwa” niewiasty były odsłaniane stopniowo. Odpowiedzi wymagały następujące pytania: Czy to potomstwo będzie pochodzić z nieba, czy z ziemi? Jeśli z nieba, czyli z dziedziny duchowej, czy mimo to pojawi się na ziemi? Czy będzie to jedna osoba, czy grupa osób? W jaki sposób unicestwi Węża i wyzwoli ludzkość?

Jak już wspomniano, słowa Jehowy zanotowane w Rodzaju 3:15 nie zostały skierowane do literalnego węża. Zwierzę to rzecz jasna nie byłoby w stanie rozumieć podniesionej kwestii spornej, dotyczącej słuszności zwierzchniej władzy Jehowy. Z późniejszego biegu wydarzeń wynika, że Bóg przemawiał do osoby obdarzonej rozumem, do swego arcywroga — Szatana Diabła. Wyjawia to Księga Hioba, w której ukazano, jak Szatan usiłuje poprzeć swe zarzuty wobec zwierzchnictwa Bożego, podając w wątpliwość nieskazitelną lojalność Hioba względem Jehowy (Hi 1:6-12; 2:1-5). A zatem to nie literalne zwierzę, lecz istota duchowa, zbuntowany anioł Szatan Diabeł, jest „ojcem” potomstwa węża.

Duchowy charakter ‛potomstwa niewiasty’. Skoro obiecane ‛potomstwo niewiasty’ miało ‛rozgnieść głowę’ nieprzyjacielowi Bożemu, Diabłu, będącemu osobą duchową, więc — bez względu na to, co by o tym sądzili starożytni wierni słudzy Boży — nie mogło być zwykłym człowiekiem. Wyraźnie wynika to z Chrześcijańskich Pism Greckich. Musiało chodzić o potężną osobę duchową. Kto miał się okazać zapowiedzianym Potomkiem i kim jest „niewiasta”, jego ‛matka’?

Następna biblijna wzmianka o obiecanym „potomstwie” została poczyniona przeszło 2000 lat później, w czasach wiernego Abrahama. Jego przodek Sem cieszył się przychylnością Jehowy, którego Noe w pewnym proroctwie nazwał „Bogiem Sema” (Rdz 9:26). Abraham dowiedział