którego wypolerowana powierzchnia daje jasne odbicie (por. Dn 12:3).

Podobnie w opisie powstania „przestworza” w drugim „dniu” nie chodzi o uformowanie jakiejś stałej konstrukcji, ale raczej o rozdzielenie wód pokrywających ziemię od wód unoszących się nad nią, o stworzenie otwartej przestrzeni pomiędzy nimi. Opis ten dotyczy więc pojawienia się atmosfery wokół ziemi i wskazuje na to, że wcześniej nie istniała nad nią taka otwarta przestrzeń, lecz całą planetę otulała warstwa pary wodnej. Zgadza się to także z poglądami naukowców, według których w początkowym okresie formowania się ziemi cała woda występowała w postaci pary, a to z powodu bardzo wysokiej temperatury na powierzchni naszego globu.

O tym, że hebrajscy pisarze Biblii nie uważali, jakoby niebo pierwotnie było wykonane z wypolerowanego metalu, świadczy ostrzeżenie przekazane Izraelitom przez Mojżesza, iż w wypadku nieposłuszeństwa ‛niebo, które jest nad ich głową, stanie się miedzią, a ziemia, która jest pod nimi — żelazem’. W ten sposób symbolicznie opisano wpływ wielkiego upału i dotkliwej suszy na niebo oraz na ziemię izraelską (Pwt 28:23, 24).

Jest również oczywiste, że starożytni Hebrajczycy nie podzielali pogańskich poglądów, iż w sklepieniu niebieskim istnieją literalne „okna”, przez które na ziemię pada deszcz. Proces powstawania chmur bardzo dokładnie i zgodnie z odkryciami naukowymi opisano w Hioba 36:27, 28, gdzie Elihu powiedział o Bogu: „On bowiem wyciąga w górę krople wody; sączą się jako deszcz, by utworzyć Jego opar, tak iż chmury [szechakím] ociekają, obficie kropią na ludzi”. Także określenie „upusty [ʼarubbòt] niebios” ma wyraźnie przenośne znaczenie (por. Rdz 7:11; 2Kl 7:1, 2, 19; Mal 3:10; zob. też Prz 3:20; Iz 5:6; 45:8; Jer 10:13).

W wizji dziedziny niebiańskiej Ezechiel ujrzał nad głowami czterech żywych stworzeń „coś na podobieństwo przestworza, niczym skrzenie się napawającego lękiem lodu”. W relacji tej występuje mnóstwo symbolicznych sformułowań (Eze 1:22-26; 10:1).

Chociaż utworzenie otaczającego ziemię przestworza, czyli atmosfery, nie polegało na ‛wykuciu’ czegoś twardego jak metal, trzeba pamiętać, że mieszanina gazów tworząca ziemską atmosferę jest czymś równie realnym jak ląd czy woda oraz ma swój ciężar (zawiera dodatkowo wodę i niezliczone cząstki materii stałej, np. pyłu). Szacuje się, że całkowita masa powietrza otaczającego ziemię przekracza 5 200 000 000 000 000 ton (The World Book Encyclopedia, 1987, t. 1, s. 156). Ciśnienie atmosferyczne na poziomie morza wynosi mniej więcej jeden kilogram-siła na centymetr kwadratowy (1013 hektopaskali). Powietrze stawia też pewien opór, więc większość meteorów wpadających w ten ogromny płaszcz, który otula ziemię, spala się na skutek tarcia. A zatem sposób, w jaki hebrajskiego słowa rakíaʽ użyto w tekście Biblii, z pewnością pozostaje w zgodzie ze znanymi faktami.

W Psalmach powiedziano, że „przestworze” oraz „niebiosa” świadczą o wspaniałości dzieł Boga i Jego chwale (Ps 19:1).

Szykanowanie kogoś lub wyrządzanie mu krzywdy ze względu na jego pozycję społeczną, narodowość bądź na poglądy religijne; w tym ostatnim wypadku chodzi o to, by takie poglądy wytępić i uniemożliwić ich krzewienie. Hebrajski czasownik radáf i grecki diòko, tłumaczone na „prześladować”, mogą też oznaczać „ścigać; biec (za kimś); dążyć (do czegoś)” (Wj 15:9; Pwt 1:44; Łk 17:23; Rz 14:19).

Prześladowanie przybiera różne formy. Może ograniczać się do napaści słownej, szyderstw i obelg (2Kn 36:16; Dz 19:9), ale może też obejmować wywieranie nacisku ekonomicznego (Obj 13:16, 17), powodowanie cierpień cielesnych (Mt 27:29, 30; Dz 5:40), wtrącanie do więzienia (Łk 21:12; Dz 16:22-24), nienawistne traktowanie, a nawet zadawanie śmierci (Mt 24:9; Dz 12:2). Niekiedy inicjatorami takich działań są przywódcy religijni (Mk 3:6; Dz 24:1, 27). Prześladowcami mogą być osoby działające w nieświadomości (Rdz 21:8, 9; Gal 4:29; 1Tm 1:13) albo nieobliczalny, sfanatyzowany tłum (Łk 4:28, 29; Dz 14:19; 17:5). Często za ludźmi stoją znacznie potężniejsi i groźniejsi podżegacze — niegodziwe niewidzialne siły duchowe (Ef 6:11, 12).

W pierwszym proroctwie biblijnym, zapisanym w Rodzaju 3:14, 15, Jehowa Bóg zapowiedział nieprzyjaźń między „wężem” a „niewiastą”, jak również między ich „potomstwem”. Biblia poświadcza spełnianie się tego proroctwa. Jezus wyraźnie utożsamił owego węża z Szatanem Diabłem i oznajmił swym prześladowcom, że ‛są z ich ojca, Diabła’, czyli należą do jego „potomstwa” (Jn 8:37-59). Jak informuje Księga Objawienia, prześladowanie to miało trwać aż do objęcia władzy przez Chrystusa i nawet jeszcze jakiś czas potem, gdyż odkąd smok wraz ze swymi aniołami został zrzucony na ziemię, dalej ‛prześladuje niewiastę’, tocząc „wojnę z pozostałymi z jej potomstwa, którzy przestrzegają przykazań Bożych i zajmują się świadczeniem o Jezusie” (Obj 12:7-17). Szatan Diabeł zawsze chętnie posługiwał się w tym celu symboliczną „bestią”, której znaczenie wyjaśniono w haśle ZWIERZĘTA SYMBOLICZNE (Obj 13:1, 7), a także „Babilonem Wielkim” (Obj 17:5, 6; zob. BABILON WIELKI). Przez całe dzieje opisane w Biblii wykorzystuje wspomniane narzędzia przeciwko prawym ludziom, pragnącym spełniać wolę Bożą. Potwierdza to przedstawiona poniżej historia prześladowań.

Historia prześladowań religijnych. Jak wskazał Jezus, historia prześladowań religijnych sięga czasów Kaina, syna Adama (Rdz 4:3-8; Mt 23:34, 35). Pod wpływem „niegodziwca”, Szatana Diabła, Kain zabił swego brata (1Jn 3:12). Abel zginął dlatego, że wiernie służył Jehowie (Heb 11:4). Później obiektem ciężkich prześladowań wszczętych przez Szatana stał się sługa Boży Hiob, którego imię znaczy „przedmiot wrogości”. Jego żona i trzej przyjaciele byli jedynie narzędziami — bardziej lub mniej świadomymi swej roli — którymi posłużył się ten największy wróg Boga i człowieka (Hi 1:8 do 2:9; 19:22, 28).

Niekiedy specjalnym przedstawicielom Boga wielu cierpień przysparzali królowie Judy i Izraela. Saul skupił swą nienawiść na Dawidzie, którego Bóg nazwał ‛mężem według swego serca’ (Dz 13:22; 1Sm 20:31-33; 23:15, 26; Ps 142:6). Za panowania Achaba i Jezebel wielu proroków Jehowy musiało się ukrywać, a niejeden poniósł śmierć (1Kl 18:13, 14; 19:10). Manasses przelał „mnóstwo niewinnej krwi” (2Kl 21:16). Jehojakim kazał zabić Urijasza, „męża prorokującego w imieniu Jehowy” (Jer 26:20-23). Również prorok Jeremiasz wiele wycierpiał od urzędników królewskich (Jer 15:15; 17:18; 20:11; 37:15, 16; 38:4-6). Z powodu niewierności Izraelitów Jehowa pozwolił, by czasami byli prześladowani przez inne narody, a nawet by w końcu poszli na wygnanie (Pwt 30:7; Lam 1:3).

Zdarzało się, że gwałtowne prześladowania osób zachowujących lojalność wobec Jehowy były uprawomocnione dekretami królewskimi, np. trzej Hebrajczycy zostali wrzuceni do ognistego pieca, Daniel zaś — do lwiej jamy (Dn 3:13-20; 6:4-17). Za panowania perskiego króla Aswerusa prześladowania zagroziły wszystkim Żydom, a niegodziwy Agagita Haman szczególnie chciał zgładzić Mardocheusza (Est 3:1-12; 5:14).

Prześladowcami mogą się okazać również dawniejsi towarzysze (1Pt 4:4), przyjaciele albo mieszkańcy tego samego miasta (Jer 1:1; 11:21). Jezus powiedział, że wierzący w niego będą zaciekle gnębieni przez bliskich krewnych, nawet przez własnych domowników (Mt 10:21, 35, 36).

Wśród człowieczych inicjatorów prześladowań religijnych główną rolę zawsze odgrywały osoby propagujące fałszywe wielbienie. Tak było np. w wypadku Jeremiasza (Jer 26:11) i apostoła Pawła (Dz 13:6-8; 19:23-29). Jeśli chodzi o Jezusa, Biblia podaje: „Naczelni kapłani i faryzeusze zebrali Sanhedryn i (...) Kajfasz, który tego roku był arcykapłanem, rzekł im: (...) ‚Nie bierzecie pod uwagę, że to jest dla was korzystne, aby jeden człowiek umarł za lud, a nie, żeby został zgładzony cały naród’. (...) Od tego więc dnia naradzali się, aby go zabić” (Jn 11:47-53). Zanim Jezus poniósł śmierć na palu męki, wiele wycierpiał z rąk bezbożnych ludzi popierających przywódców religijnych, którzy koniecznie chcieli go zgładzić (Mt 26:67; 27:1, 2, 26-31, 38-44).

Prześladowanie chrześcijan. Prześladowania wiernych sług Jehowy nie skończyły się z chwilą śmierci Jezusa. Ten wielki Prorok przepowiedział to, gdy na trzy dni przed swą egzekucją zwrócił się do niewiernych mieszkańców Jerozolimy: „Posyłam do was proroków i mędrców, i nauczycieli publicznych. Niektórych z nich zabijecie i zawiesicie na palu, niektórych zaś ubiczujecie w waszych synagogach i będziecie prześladować od miasta do miasta, żeby na was przyszła wszelka krew prawych przelana na ziemi, od krwi prawego Abla do krwi Zachariasza — syna Barachiasza — którego zamordowaliście między sanktuarium a ołtarzem” (Mt 23:34, 35).

Także w osobistych rozmowach z uczniami Jezus często ich ostrzegał: „Ze względu na moje imię będziecie przedmiotem nienawiści wszystkich ludzi (...). Gdyby was prześladowali w jednym mieście, uciekajcie do drugiego”. „Niewolnik nie jest większy od swego pana. Jeżeli mnie prześladowali, was też będą prześladować”. „Wykluczą was z synagogi. Doprawdy, nadchodzi godzina, gdy każdy, kto was zabije, będzie mniemał, że spełnia świętą służbę dla Boga” (Mt 10:22, 23; Jn 15:20; 16:2).

Już wkrótce po Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. zaczęło dochodzić do aresztowań, zastraszania i aktów przemocy (Dz 4:1-3, 21; 5:17, 18). Potem został pojmany i ukamienowany Szczepan. Jednak przed śmiercią zdążył złożyć świadectwo przeciwko swym prześladowcom: „Któregoż z proroków nie prześladowali wasi praojcowie? Zabili tych, co zapowiadali przyjście Prawego, którego wy teraz staliście się zdrajcami i mordercami” (Dz 7:52-60; zob. też Heb 11:36, 37). Po zamordowaniu Szczepana wybuchło wielkie prześladowanie, w którym znaczną rolę odegrał Saul z Tarsu. W rezultacie