monety znikomej wartości’ (Mt 5:25, 26). Jezus wspomniał też o tym w przykładzie o niemiłosiernym niewolniku. Kiedy pan się dowiedział, co zrobił ten niewdzięcznik, „wydał go dozorcom więziennym [basanistaís], aż spłaci wszystko, co był winien” (Mt 18:34, 35; por. Obj 14:11, gdzie basanismoú przetłumaczono na „męczarnie”).

Zgodnie z rzymskim zwyczajem w wypadku ucieczki więźnia odpowiedzialność spadała na dozorcę, który ponosił karę przewidzianą dla uciekiniera. Dlatego gdy Piotr został uwolniony z więzienia przez anioła, Herod „przesłuchał strażników i kazał ich odprowadzić, by zostali ukarani” (Dz 12:19).

W Filippi Pawła i Sylasa zaciągnięto przed urzędników miejskich, którzy nakazali ich bić rózgami, a „gdy zadali im wiele razów, wtrącili ich do więzienia, rozkazując dozorcy więziennemu [desmofýlaki], aby ich bacznie pilnował. Ten, otrzymawszy taki rozkaz, wtrącił ich do wewnętrznego więzienia i zakuł im nogi w dyby” (Dz 16:22-24). Potem w środku nocy wielkie trzęsienie ziemi otworzyło wszystkie drzwi więzienia. Dozorca myślał, że wszyscy uciekli, i wiedząc o tym, jak surowa kara go za to czeka, chciał się zabić, ale Paweł powiedział mu, że nikogo nie brakuje. Pod wpływem tych wydarzeń oraz pouczeń otrzymanych od Pawła dozorca więzienny uwierzył w Jezusa i razem ze swymi domownikami został ochrzczony (Dz 16:25-36).

Zobacz STRAŻ, DOZÓR.

Jama wydrążona lub zaklęsła w ziemi bądź w skale. Doły z asfaltem, do których wpadli królowie Sodomy i Gomory, były najwyraźniej naturalnymi zagłębieniami terenu (Rdz 14:10), a dół wodny, do którego Józef został wrzucony przez braci, zapewne wykopali ludzie (Rdz 37:20-29). Dwa podstawowe słowa hebrajskie tłumaczone na „dół” to bor (oddawane też przez „dół na wodę” i „cysterna”) oraz száchat.

W niektórych przekładach „dół” bywa tłumaczeniem hebrajskiego słowa szeʼòl (zob. Lb 16:30, 33; Hi 17:16, KJ). Jednakże Szeol nie oznacza miejsca pochówku jakiegoś konkretnego człowieka, lecz ogólnie grób, do którego się dostają wszyscy ludzie. W Hioba 17:13-16 „Szeol” i „dół” (hebr. száchat) zostały użyte paralelnie jako miejsca kojarzone z ciemnością i prochem. Podobnie Dawid w Psalmie 30:3 modlił się do Boga: „Jehowo, tyś wyprowadził mą duszę z Szeolu; zachowałeś mnie przy życiu, bym nie zstąpił do dołu”. W Psalmie 88:3-5 wymieniono kolejno Szeol, dół i grobowiec (zob. też Hi 33:18-30; Ps 30:3, 9; 49:7-10, 15; 88:6; 143:7; Prz 1:12; Iz 14:9-15; 38:17, 18; 51:14; zob. GRÓB, GROBOWIEC; SZEOL).

Również Jonasz użył słowa száchat w znaczeniu przenośnym, gdy porównał wnętrze ryby do „brzucha Szeolu” i do „dołu” (Jon 2:2, 6). Skojarzenie dołu ze śmiercią i grobem było zupełnie oczywiste, a to z uwagi na pradawny zwyczaj składania zwłok do naturalnych lub wykopanych jam.

Doły najwyraźniej służyły za pułapki do chwytania wrogów lub zwierząt, toteż mogą symbolizować niebezpieczeństwa lub podstępy zagrażające sługom Bożym (Ps 7:15; 40:2; 57:6; Prz 26:27; 28:10; Jer 18:20, 22). Czasami w dole zastawiano sieć, która miała unieruchomić ofiarę (Ps 35:7, 8). Jeden z przepisów Prawa stanowił, że jeśli zwierzę domowe wpadnie do wykopanego dołu i zdechnie, to właściciel dołu da odszkodowanie za to zwierzę (Wj 21:33, 34).

„Głębokim dołem” nazwano „usta obcych kobiet”, a także nierządnicę, ponieważ np. gładkimi słowami usidla mężczyzn i nakłania ich do współżycia (Prz 22:14; 23:27).

Hebrajczycy i inni mieszkańcy Wschodu korzystali z cystern, które w zasadzie były dołami wydrążonymi w ziemi lub skale. Często nadawano im kształt butli: wlot był na ogół wąski, miał szerokość ok. 30 cm, i dopiero na głębokości metra zbiornik zaczynał się poszerzać na kształt gruszki (zob. CYSTERNA).

Greckie słowo fréar w podstawowym znaczeniu odnosi się do dołu czy studni wykopanych w ziemi. Zostało użyte w Ewangelii według Jana w opisie „studni” zwanej źródłem Jakuba, przy której Jezus spotkał Samarytankę (Jn 4:11, 12). Występuje także w wyrażeniu „czeluść otchłani” (Obj 9:1, 2), toteż może się odnosić do każdej głębi, również do owej przepastnej czeluści, z której wydobywają się szarańcze opisane w Księdze Objawienia (Obj 9:3; zob. OTCHŁAŃ). Inne greckie słowo tłumaczone na „dół”, bòthynos, może też oznaczać „jamę” (Mt 12:11; 15:14, przyp. w NW; Łk 6:39). W 2 Piotra 2:4 powiedziano, że demoniczni aniołowie zostali wydani „czeluściom [gr. seiroís] gęstej ciemności” (zob. TARTAR).

Jedyna biblijna wzmianka o drabinie pojawia się w Rodzaju 28:12, gdzie hebrajskie słowo sullám odnosi się do drabiny, którą ujrzał we śnie Jakub. Zobaczył drabinę (być może wyglądała ona jak kamienne schody), która stała na ziemi, a jej wierzchołek sięgał niebios. Wstępowali po niej i zstępowali aniołowie Boży, a nad nią znajdowało się wyobrażenie Jehowy Boga (Rdz 28:13). Drabina ta wskazywała na kontakty łączące