niektórzy dalej ‛przeprowadzali swych synów przez ogień’ (Eze 20:31).

Istnieje pogląd, że Moloch, któremu składano w ofierze dzieci, miał postać mężczyzny z głową byka. Po rozgrzaniu posągu do czerwoności, na jego wyciągnięte ręce rzucano dzieci, które spadały do rozpalonego pieca znajdującego się poniżej. Wyobrażenie to opiera się głównie na opisie Molocha czczonego w Kartaginie (Kronosa) przedstawionym w I w. p.n.e. przez greckiego historyka Diodora Sycylijczyka (Bibliotheca historica, XX, 14, 4-6).

Kult Molocha miał też związek z astrologią, o czym można przeczytać w haśle ASTROLODZY.

Hebrajskie i greckie słowa tłumaczone na „mordować” i „zabijać” odnoszą się do odebrania życia, przy czym kontekst pozwala ustalić, czy dokonano tego umyślnie i bezprawnie. O takie celowe i niezgodne z prawem pozbawienie kogoś życia chodzi np. w przykazaniu: „Nie wolno ci mordować” (Wj 20:13), w którym występuje hebrajskie słowo racách. Tego samego wyrazu użyto też jednak w Liczb 35:27, gdzie opisano czyn, do którego był uprawniony mściciel krwi. Dlatego przykazanie: „Nie wolno ci mordować” należy rozpatrywać w świetle całego Prawa Mojżeszowego, które w pewnych okolicznościach upoważniało do odebrania ludzkiego życia, np. przez stracenie przestępcy.

W początkach dziejów. Morderstwo jest znane od zarania dziejów ludzkości. Pierwszy człowiek, Adam, wskutek nieposłuszeństwa przekazał swemu potomstwu grzech i śmierć, a co za tym idzie, okazał się mordercą (Rz 5:12; 6:23). Ale świadomie przyczynił się do tego Diabeł, nakłaniając do grzechu żonę Adama, Ewę, dlatego on pierwszy — odkąd tylko zaczął rzucać oszczerstwa na Boga — stał się rozmyślnym zabójcą, czyli mordercą (Rdz 3:13; Jn 8:44).

Niecałe 130 lat później doszło do rzeczywistego morderstwa, ściślej: bratobójstwa. Powodowany zazdrością i nienawiścią Kain, pierworodny syn Adama, zamordował swego bogobojnego brata, Abla (Rdz 4:1-8, 25; 5:3). Został za to przeklęty i skazany na wygnanie: miał się tułać po ziemi jako uciekinier (Rdz 4:11, 12). Dopiero po potopie z czasów Noego Bóg upoważnił ludzi do wymierzania za morderstwo kary śmierci (Rdz 9:6).

Po nadaniu Prawa. Setki lat później Izraelici otrzymali Prawo Mojżeszowe zawierające wiele przepisów w sprawie pozbawienia kogoś życia. Prawo to odróżniało zabójstwo umyślne od przypadkowego. Przy ocenie, czy istotnie chodzi o czyn nierozmyślny, uwzględniano następujące czynniki: 1) Czy sprawca żywił wcześniej nienawiść do ofiary (Pwt 19:11, 12; por. Joz 20:5), 2) czy na nią czyhał (Lb 35:20, 21) i wreszcie 3) czy użył przedmiotu lub narzędzia, którym można zadać śmiertelne rany (Lb 35:16-18). Zabitego należało pomścić, nawet jeśli był to niewolnik, który zmarł wskutek pobicia (Wj 21:20). Morderców, czyli umyślnych zabójców, skazywano na karę śmierci i nie wolno było przyjąć za nich żadnego okupu, natomiast przypadkowi zabójcy mogli ocalić życie, uciekając do miast schronienia (Wj 21:12, 13; Lb 35:30, 31; Joz 20:2, 3; zob. MIASTA SCHRONIENIA).

Pewne rozmyślne czyny, które pośrednio powodowały czyjąś śmierć lub mogły do niej doprowadzić, uważano za równoznaczne z morderstwem. Na przykład ktoś, kto posiadał bodącego byka, lecz zlekceważył wcześniejsze ostrzeżenia i go nie pilnował, mógł zostać uśmiercony, jeśli jego byk kogoś zabił. Jednakże w pewnych sytuacjach za życie właściciela można było dać okup. Sędziowie niewątpliwie brali pod uwagę okoliczności danego zdarzenia (Wj 21:29, 30). Na karę śmierci skazywano też tego, kto przez złożenie fałszywego świadectwa chciał doprowadzić do stracenia niewinnego człowieka (Pwt 19:18-21).

Prawo Mojżeszowe zezwalało na samoobronę, niemniej ograniczało zakres użycia siły w obronie mienia. Jeśli ktoś za dnia zabił złodzieja, którego przyłapał na włamaniu do swego domu, ściągał na siebie winę za przelanie krwi. Było tak zapewne dlatego, że złodzieja można było rozpoznać i wymierzyć mu sprawiedliwość, a sama kradzież nie podlegała karze śmierci. W nocy natomiast trudno było zobaczyć, co robi intruz, i ocenić jego zamiary. Dlatego zabicie złodzieja w ciemnościach nie pociągało za sobą winy krwi (Wj 22:2, 3).

W I w. n.e. ludzi, którzy chcieli zabić Jezusa, nazwano ‛dziećmi Diabła’, pierwszego mordercy (Jn 8:44). Uczeni w piśmie i faryzeusze ozdabiali grobowce prawych i twierdzili, że sami nie mieliby udziału w uśmiercaniu proroków. Tymczasem przejawiali takiego samego morderczego ducha wobec Syna Bożego (Mt 23:29-32; por. Mt 21:33-45; 22:2-7; Dz 3:14, 15; 7:51, 52).

Nienawiść zrównana z morderstwem. Morderstwa pochodzą z serca człowieka (Mt 15:19; Mk 7:21; por. Rz 1:28-32). Dlatego już każdy, kto nienawidzi swego brata, jest zabójcą (1Jn 3:15). Chrystus Jezus powiązał też morderstwo z niewłaściwymi skłonnościami, np. z trwaniem w srogim gniewie na brata, mówieniem o nim obelżywie lub niesłusznym osądzaniem go i potępianiem jako „podłego głupca” (Mt 5:21, 22). Taka nienawiść może w końcu prowadzić do morderstwa. I chyba właśnie do tego nawiązuje wypowiedź z Jakuba 5:6: „Potępiacie, mordujecie prawego”. Niegodziwi bogacze, którzy nienawidzili i prześladowali prawdziwych uczniów Syna Bożego, nierzadko posuwali się nawet do mordowania ich. Ponieważ Chrystus Jezus uznaje sposób odnoszenia się do jego braci za równoznaczny z traktowaniem jego samego, wspomniane osoby niejako zamordowały także jego — i zapewne to miał na myśli Jakub (por. Jak 2:1-11; Mt 25:40, 45; Dz 3:14, 15).

Chociaż naśladowcy Chrystusa mieli być prześladowani i nawet mordowani ze względu na prawość, to jednak żaden z nich nie miał cierpieć za popełnienie morderstwa czy za jakieś inne przestępstwo (Mt 10:16, 17, 28; 1Pt 4:12-16; Obj 21:8; 22:15).

1. W czasach Abrahama (a przypuszczalnie także przez następne stulecia) wielkie drzewa More były znanym punktem orientacyjnym w pobliżu Szechem (Rdz 12:6; Pwt 11:30; inne prawdopodobne wzmianki: Rdz 35:4; Joz 24:25, 26; Sdz 9:6). Niektórzy uczeni wiążą z nimi „wielkie drzewo Meonenim” (Sdz 9:37). „More” było chyba imieniem pierwotnego właściciela pola nieopodal Szechem, gdzie rosło jedno niezwykle okazałe drzewo lub zagajnik wielkich drzew.

2. Nazwa wzgórza, przy którym Gedeon pokonał Midianitów (Sdz 7:1). Na ogół kojarzy się je z nagim, szarym grzbietem Dżabal Dahi (Giwʽat ha-More), leżącym ok. 8 km na pn. od źródła utożsamianego ze studnią Charod.

(„własność, posiadłość Gat”).

Zapewne rodzinne miasto proroka Micheasza (Jer 26:18; Mi 1:1). Niewykluczone, że jest to dzisiejsze Tall al-Dżudajda (Tel Goded), miejsce leżące ok. 35 km na pd. zach. od Jerozolimy i ok. 10 km na pd. wsch. od Gat. Złożona nazwa „Moreszet-Gat” (Mi 1:14) nasuwa myśl, że miasto to było w jakiś sposób związane z filistyńskim Gat. Być może czasem przechodziło pod jego panowanie, Filistyni bowiem władali nie tylko swymi pięcioma głównymi miastami (do których m.in. należało Gat) (1Sm 6:18; 27:5).

Niektórzy dopatrują się w Micheasza 1:14 gry słów, wynikającej ze znaczenia nazwy Moreszet („własność; posiadłość”). Hebrajskie słowo przetłumaczone tu na „pożegnalne dary” oznacza osobę bądź jakąś własność tymczasowo lub na stałe oddaną czy odesłaną. Wynikałoby z tego, że Syjon (Mi 1:13) miał stracić miasto Moreszet, stanowiące właśnie wspomniane „pożegnalne dary”.

W Piśmie Świętym „morga” oznacza powierzchnię, jaką w ciągu dnia można było zaorać zaprzęgiem byków. Tłumaczony w ten sposób wyraz hebrajski (cémed) dosłownie znaczy „zaprzęg” (1Sm 14:14, przyp. w NW; 1Kl 19:19; 2Kl 9:25) i jest też oddawany przez „para [zwierząt]” (Sdz 19:3; 1Sm 11:7). Biblijna „morga” to prawdopodobnie nieco mniej niż 0,4 ha. W łacińskiej Wulgacie użyto słowa iugerum, oznaczającego powierzchnię 0,25 ha.

Nazwa skalistego wzniesienia, na którym stała imponująca świątynia Jehowy zbudowana przez Salomona. Wcześniej jego ojciec, Dawid, nabył to miejsce od Jebusyty Arawny (Ornana) i zgodnie ze wskazówkami Bożymi postawił tam ołtarz, żeby położyć kres pladze będącej skutkiem grzechu związanego z przeprowadzeniem spisu ludności (2Sm 24:16-25; 1Kn 21:15-28; 2Kn 3:1; zob. ARAWNA).

Starożytna tradycja żydowska wiąże teren świątyni z górą w „ziemi Moria”, gdzie Abraham na rozkaz Boży chciał złożyć w ofierze Izaaka (Rdz 22:2; zob. Dawne dzieje Izraela, VII, XIII, 4). W takim wypadku „ziemią Moria” byłaby górzysta kraina wokół Jerozolimy. Abraham wyruszył tam z okolic Beer-Szeby i trzeciego dnia ujrzał z daleka to miejsce wskazane mu przez Boga (Rdz 21:33, 34; 22:4, 19).

Niektórzy uważają, że jerozolimskie Wzgórze Świątynne nie może być górą Moria, a to ze względu na odległość od Beer-Szeby oraz okoliczność, że nie jest widoczne „z daleka”. Ale Abraham wybrał się w podróż „do ziemi Moria”. Pierwszego dnia wstał wcześnie, osiodłał osła, narąbał drewna, objuczył nim zwierzę i wyruszył w drogę (Rdz 22:2, 3). A „trzeciego dnia (...) podniósł oczy i z daleka ujrzał to miejsce [ziemię Moria]”. W takim razie tylko drugi dzień w całości poświęcił na wędrówkę. The Illustrated Bible Dictionary (red. J. D. Douglas, 1980, t. 2, s. 1025) tak się wypowiada na temat pokonanej przez niego odległości oraz możliwości ujrzenia góry Moria: „Z pd. Filistei do Jerozolimy jest ok. 80 km, których pokonanie mogło zabrać trzy dni; poza tym Księga Rodzaju nie mówi o ‚górze Moria’, lecz o jednej z wielu gór w krainie o tej nazwie, a wzgórza, na których stoi Jerozolima, rzeczywiście są widoczne z daleka. Nie ma więc powodów do powątpiewania, że Abraham złożył swą ofiarę na terenie późniejszej Jerozolimy, a może nawet na samym Wzgórzu Świątynnym”. Wobec tego 80-kilometrowa piesza