Izraelici szukali pomocy w Egipcie i Asyrii. Dlatego Jehowa oznajmił za pośrednictwem proroka Jeremiasza: „A czemuż się kłopoczesz o drogę do Egiptu, aby pić wody Szichoru? I czemu się kłopoczesz o drogę do Asyrii, aby pić wody Rzeki? (...). Wiedz zatem i zobacz, że czymś złym i gorzkim jest to, iż opuściłaś Jehowę, swego Boga” (Jer 2:18, 19). Również w Objawieniu 8:10 i 16:4 najwyraźniej jest mowa o wodach, które uważa się za życiodajne, lecz które pochodzą od ludzi.

Czym jest „rzeka wody życia” (Obj 22:1), wyjaśniono pod hasłem ŻYCIE (Rzeka wody życia).

Jehowa obiecał Abrahamowi, że jego potomstwu da ziemię „od rzeki egipskiej” do Eufratu (Rdz 15:18). Komentatorzy na ogół sądzą, iż „rzeka egipska” to inaczej „Dolina Potoku Egipskiego”, utożsamiana dziś z Wadi al-ʽArisz na półwyspie Synaj, dochodzącą do Morza Śródziemnego jakieś 150 km na wsch. od Port Saidu (zob. POTOKU EGIPSKIEGO, DOLINA). Wzmianka o „rzece [szichòr] egipskiej” występuje w niektórych przekładach też w 1 Kronik 13:5 (AT, La, NŚ). Także tutaj może to być Wadi al-ʽArisz, ale równie dobrze w obu wersetach może chodzić o pewną odnogę Nilu (zob. SZICHOR).

Człowiek uprawiający jakieś rzemiosło. Hebrajskie słowo charász najczęściej jest oddawane ogólnym terminem „rzemieślnik”, ale gdy występuje w kontekście określonych materiałów, tłumaczy się je bardziej precyzyjnie, np. „obrabiający drewno i metale” (Pwt 27:15), „obrabiający drewno i obrabiający kamień” (2Sm 5:11), „ten, kto rzeźbi dłutem w żelazie”, „ten, kto rzeźbi w drewnie” (Iz 44:12, 13), „kowal” (1Sm 13:19) albo „wytwórcy” (Iz 45:16). Dobrym przykładem zakresu znaczeniowego słowa „rzemiosło” jest opis umiejętności Becalela, który podobnie jak Oholiab zajmował się obróbką metali, drogocennych kamieni i drewna, a także tkaniem i barwieniem — był biegły „we wszelkim rzemiośle” (Wj 35:30-35; zob. też 2Kl 12:11, 12).

Wiele zajęć, takich jak wyrób narzędzi, cegieł, ciesielstwo, przędzenie, tkanie, wykańczanie tkanin, garncarstwo i jubilerstwo, było dawniej pospolitymi pracami domowymi, które wykonywali zwykli mężczyźni i kobiety. Życie w osiadłych społecznościach doprowadziło jednak do specjalizacji. Już przed potopem niektórzy zasłynęli z uprawiania określonego rzemiosła (Rdz 4:21, 22). W r. 617 p.n.e. Nebukadneccar uprowadził z Jerozolimy do Babilonu nie tylko książąt i specjalistów od budownictwa wojskowego, lecz także rzemieślników (2Kl 24:14, 16; Jer 24:1; 29:2). W niektórych miastach rzemieślnicy uprawiający ten sam zawód mieszkali obok siebie w jednej dzielnicy, tworzyli cechy, byli znani ze swego zajęcia i wywierali znaczny wpływ na życie miasta (Neh 3:8, 31, 32; 11:35; Jer 37:21; Dz 19:24-41). Z wyjątkiem zapisków i rysunków z Egiptu, szczegółowo ukazujących pracę różnych rzemieślników, nie zachowało się zbyt wiele dokładnych informacji o starożytnym rzemiośle.

Zakaz bałwochwalstwa zawarty w Prawie Mojżeszowym w dużej mierze powstrzymywał Izraelitów od powszechnego w owych czasach sporządzania figurek i innych przedmiotów kultu (Wj 20:4; Pwt 4:15-18; 27:15). W takich państwach jak Asyria czy Babilonia rozwój sztuki i rzeźbiarstwa był ściśle związany z kultem wizerunków (Ps 115:2, 4-8; Iz 40:19, 20; 44:11-20; 46:1, 6, 7; Jer 10:2-5). Demetriusz i inni rzemieślnicy (gr. technítai) z Efezu utrzymywali się z wyrobu srebrnych świątyniek Artemidy (Dz 19:24-27).

Dodatkowe informacje na temat różnych rzemiosł można znaleźć w hasłach: BARWNIKI, FARBOWANIE; CEGŁA; CIEŚLA; GARBARZ; GARNCARZ; HAFTOWANIE; METALE, OBRÓBKA; MURARZ; PRZĘDZENIE; RZEŹBA; TKACTWO.

Sztuka formowania np. drewna, kamienia, metalu czy gliny. Szeroki zakres znaczeniowy tego pojęcia oddaje kilka określeń hebrajskich, które na ogół tłumaczone są zamiennie na „rzeźbienie” lub „grawerowanie”. Najczęściej używane z tych określeń — słowo pésel — odnosi się po prostu do rzeźbionych lub rytych wizerunków.

Zakaz sporządzania rzeźbionych wizerunków w celu oddawania im czci po raz pierwszy podano Izraelitom w Dekalogu (Wj 20:4), a później go powtórzono. „Przeklęty mąż, który wykonuje rzeźbiony wizerunek” (Pwt 4:16, 23; 5:8; 27:15). Prorocy wielokrotnie wykazywali, jaką głupotą jest tworzenie takich przedmiotów w celach kultowych, oraz surowo potępiali tę praktykę (Ps 97:7; Iz 42:17; 44:9-20; 45:20; Jer 10:14, 15; Nah 1:14; Hab 2:18). Kiedy członkowie ludu Bożego oddawali cześć rzeźbionym wizerunkom, oznaczało to, że nie okazują Jehowie należnego Mu wyłącznego oddania. Zrozumiałe więc, że ilekroć odstępowali od Boga i wdawali się w kult własnoręcznie wykonanych rzeźb, tracili Jego uznanie (Sdz 18:18, 30, 31; 2Kl 21:7-9; 2Kn 33:7, 22; Eze 8:10).

Natomiast rzeźby wykonane na potrzeby przybytku i wspaniałej świątyni Salomona nie były przedmiotami kultu, lecz stanowiły element dekoracyjny i miały znaczenie symboliczne. Powstały z polecenia samego Jehowy, który udzielił swego ducha Becalelowi i Oholiabowi, zdolnym rzemieślnikom mającym nadzór nad budową przybytku (Wj 35:30, 31, 34). W przybytku znajdowały się różne rzeźbione przedmioty ze złota oraz kamieni szlachetnych, m.in. świecznik, posągi cherubów na pokrywie Arki, a arcykapłan miał grawerowane kamienie na napierśniku i złotą płytkę na zawoju (Wj 25:18, 19, 31-40; 28:2, 21, 36). W świątyni wzniesionej przez Salomona były płaskorzeźby z drewna cedrowego przedstawiające cheruby, palmy, kwiaty i „dyniowate ozdoby” — całe pokryte złotem (1Kl 6:18-35; 2Kn 2:7). Sporo rzeźb znajdowało się również w symbolicznej świątyni, którą ujrzał w wizji Ezechiel (Eze 41:17-20).

Bóg zabronił oddawać cześć rzeźbionym bożkom i wizerunkom, nic więc dziwnego, że rzeźby odnalezione przez archeologów w Palestynie zdradzają pogańskie pochodzenie lub wpływy. Izraelici nie tylko nie sporządzali pomników swych wybitnych wodzów, ale nawet nie wykonywali płaskorzeźb opiewających ich sukcesy militarne. Płaskorzeźby, posągi i inne tego typu wizerunki z Egiptu, Asyrii, Babilonii i Persji rzucają sporo światła na religię, wojny i codzienne życie ludów zamieszkujących te starożytne państwa. Odnalezione zabytki świadczą o tym, że dawni artyści rzeźbili trony, figury lwów, kolumny, biżuterię, sygnety i pieczęcie, sarkofagi, tabliczki, meble, dekoracje ścienne i naczynia. Używali do tego takich materiałów, jak: kamień, glina, drewno, szkło, kość słoniowa, drogocenne kamienie, kości, gips, muszle, metal i alabaster.

Niegdyś małe miasto w Lacjum, które stało się siedzibą władz największego mocarstwa światowego w czasach biblijnych; dziś stolica Włoch. Rzym leży po obu brzegach Tybru, jakieś 25 km od morza, mniej więcej w połowie zach. części Półwyspu Apenińskiego (mającego długość 1130 km).

Początki Rzymu są owiane legendą. Tradycja głosi, że założył go w 753 r. p.n.e. niejaki Romulus, który został jego pierwszym władcą, ale groby i inne znaleziska wskazują na dużo wcześniejsze zasiedlenie.

Pierwsze znane osady powstały na siedmiu wzgórzach na wsch. brzegu Tybru. Według tradycji najwcześniej zamieszkany był Palatyn. Otacza go sześć wzgórz noszących nazwy (od pn. w prawo): Kwirynał, Wiminał, Eskwilin, Celius, Awentyn i Kapitol. Z czasem osuszono dzielące je bagniste doliny i na tych cennych terenach zbudowano domy mieszkalne, fora i cyrki. Jak podaje Pliniusz Starszy, w 73 r. n.e. miasto otaczały mury o długości przeszło 20 km. Z czasem dołączono do niego też wzgórza i doliny na zach. brzegu Tybru, m.in. 40 ha, które zajmuje dziś Watykan. Według ostrożnych szacunków przed wielkim pożarem z czasów Nerona miasto liczyło ponad milion mieszkańców.

Wizerunek polityczny Rzymu. Na przestrzeni dziejów Rzym wypróbowywał rozmaite ustroje. Niektóre instytucje przejął od ościennych narodów, inne były jego oryginalnym tworem. W książce Historia świata (tłum. J. Parandowski, 1983, s. 149) H. G. Wells zauważył: „To nowe mocarstwo rzymskie, które w II i I w. przed Chr. zdobyło siły do panowania nad światem zachodnim, różniło się pod wielu względami od wszystkich dotychczasowych wielkich państw cywilizowanego świata”. Oblicze polityczne Rzymu ulegało nieustannym przeobrażeniom, w miarę jak zmieniały się formy ustrojowe. A obejmowały one koalicję naczelników patriarchalnych, monarchię, rządy arystokracji rodowej, dyktaturę i różne odmiany republiki, w której władzę sprawowali senatorowie, konsulowie czy triumwirowie (członkowie trzyosobowego kolegium), a różne klasy i frakcje toczyły ze sobą typową walkę partyjną. W późniejszym okresie państwem władali cesarze. Jak to zwykle bywa, gdy rządy sprawują ludzie, dzieje Rzymu były skalane nienawiścią, zazdrością, intrygą i mordem, a wewnętrzne podziały i wojny z wrogiem zewnętrznym rodziły rozmaite sprzysiężenia i kontrsprzysiężenia.

Krok po kroku Rzym urastał do rangi mocarstwa światowego. Najpierw podporządkował sobie Półwysep Apeniński, a w końcu rozciągnął swe granice na cały basen Morza Śródziemnego i jeszcze dalej. Nazwa miasta stała się tożsama z nazwą państwa.

Na arenie międzynarodowej Rzym stanął u szczytu chwały za panowania cezarów. Ich listę otwiera Juliusz Cezar, który w r. 46 p.n.e. został mianowany dyktatorem na dziesięć lat, ale zginął z rąk spiskowców w 44 r. p.n.e. Po okresie przejściowym, kiedy to ster rządów próbował utrzymać triumwirat, jedynym władcą imperium rzymskiego stał się Oktawian (31 p.n.e.-14 n.e.). W 27 r. p.n.e. został cesarzem, przybierając tytuł Augusta. To za jego panowania urodził się w 2 r. p.n.e. Jezus (Łk 2:1-7). W czasie służby Jezusa imperium rządził następca Augusta, Tyberiusz (14-37 n.e.) (Łk 3:1, 2, 21-23). Po nim władzę objęli: Gajusz (Kaligula) (37-41 n.e.) i Klaudiusz (41-54 n.e.), który wygnał Żydów z Rzymu (Dz 18:1, 2). Następnym władcą był Neron (54-68 n.e.), do którego odwołał