stwierdzeniu, iż Kwiryniusz był namiestnikiem Syrii w okresie urodzin Jezusa. Pamiętajmy, że w gruncie rzeczy jedyne pozabiblijne informacje na ten temat pochodzą od Józefa Flawiusza, który urodził się dopiero w 37 r. n.e., a więc prawie 40 lat później. W r. 49, gdy Łukasz był już lekarzem i podróżował z apostołem Pawłem, Flawiusz miał zaledwie 12 lat. Już z tego powodu Łukasz jest bardziej wiarogodnym źródłem informacji w sprawie zarządzania Syrią w czasach poprzedzających urodziny Jezusa. Justyn Męczennik, który żył w Palestynie w II w. n.e., powoływał się na rzymskie zapiski potwierdzające relację Łukasza, iż Kwiryniusz był namiestnikiem w okresie narodzin Jezusa (A Catholic Commentary on Holy Scripture, red. B. Orchard, 1953, s. 943). Nic nie wskazuje na to, by starożytni historycy, a nawet krytycy tacy jak Celsus, kiedykolwiek podawali w wątpliwość sprawozdanie Łukasza.

Zobacz PAN.

Potomek Judy i drugi z wymienionych z imienia dwóch synów Szeli. Nazwano go „ojcem Mareszy” (1Kn 4:21).

(„biały”).

1. Wnuk Nachora, brata Abrahama. Był synem Betuela i bratem Rebeki (Rdz 24:15, 29; 28:5) oraz ojcem Lei i Racheli (Rdz 29:16). Mieszkał w Charanie w regionie Paddan-Aram na terenie Mezopotamii (Rdz 24:10; 27:43; 28:6; 29:4, 5).

Laban został nazwany „synem Syryjczyka [dosł. Aramejczyka] Betuela”, ale sam też występuje jako „Laban, Syryjczyk” (Rdz 28:5; 25:20; 31:20, 24). Jest to trafne określenie, gdyż mieszkał w Paddan-Aram, co znaczy „równina Aramu [Syrii]”. Był Semitą żyjącym w regionie, w którym posługiwano się językiem aramejskim, należącym do rodziny semickiej.

Sędziwy Abraham posłał tam swego sługę po żonę dla Izaaka (Rdz 24:1-4, 10). Gdy Laban usłyszał o spotkaniu Rebeki ze sługą Abrahama i zobaczył prezenty, które otrzymała, pobiegł do niego, nazwał go błogosławionym przez Jehowę i udzielił mu gościny (Rdz 24:28-32). Potem odgrywał główną rolę w rozmowach na temat małżeństwa Rebeki; zgodę na nie wyraził zarówno on, jak i jego ojciec, Betuel (Rdz 24:50-61).

Wiele lat później do swego wuja Labana w Charanie udał się Jakub, by ujść przed zemstą Ezawa i znaleźć sobie żonę (Rdz 27:41 do 28:5). Laban miał wtedy dwie córki, Leę i Rachelę (Rdz 29:16), i być może także synów (Rdz 31:1). Jakub pragnął się ożenić z jego młodszą córką, Rachelą, toteż zgodził się służyć mu przez siedem lat. Jednak w noc poślubną został przez teścia oszukany — zamiast Racheli dostał jej starszą siostrę, Leę. Gdy zaprotestował, Laban powołał się na miejscowy zwyczaj i obiecał dać mu Rachelę jako drugą żonę w zamian za kolejne siedem lat służby (Rdz 29:13-28).

Kiedy Jakub w końcu chciał stamtąd odejść, Laban namówił go, by został i dalej pracował dla niego za określoną zapłatę (Rdz 30:25-28). Zgodnie z umową mógł zatrzymywać dla siebie wszystkie nakrapiane i łaciate owce, każdą ciemnobrunatną owcę spośród baranków oraz wszystkie łaciate i nakrapiane kozy (Rdz 30:31-34). Ale jak wynika z późniejszych wypowiedzi Jakuba do Lei i Racheli, a także do samego Labana (Rdz 31:4-9, 41), ilekroć się okazywało, że stada Jakuba szybko się powiększają, Laban zmieniał warunki umowy. Nie traktował już Jakuba tak jak kiedyś, dlatego ten na polecenie Jehowy postanowił wrócić w ojczyste strony, zabierając ze sobą rodzinę i stada (Rdz 31:1-5, 13, 17, 18).

Po trzech dniach Laban dowiedział się o potajemnej ucieczce Jakuba; ruszył więc za nim w pościg i dogonił go w górzystym regionie Gilead. Otrzymał jednak ostrzeżenie od Boga, by nie czynił Jakubowi krzywdy (Rdz 31:19-24). Kiedy się spotkali, doszło między nimi do kłótni. Jakub zwrócił uwagę na 20 lat swej wiernej służby i ciężkiej pracy, po czym wypomniał Labanowi, że nie traktował go sprawiedliwie i że dziesięć razy zmieniał mu zapłatę (Rdz 31:36-42).

Laban koniecznie chciał odzyskać terafim, czyli domowe bożki, które Rachela skradła mu bez wiedzy Jakuba. Nie znalazł ich jednak, gdyż Rachela je ukryła. Okoliczność, że Laban posiadał terafim i wypatrywał znaków wróżebnych, zdaje się wskazywać, iż do pewnego stopnia pozostawał pod wpływem religijnych poglądów czcicieli księżyca, wśród których mieszkał. Ale warto zauważyć, że na odnalezieniu i odzyskaniu terafim zależało mu chyba nie tylko ze względów religijnych. Jak wynika z tabliczek odkopanych w Nuzi niedaleko Kirkuku w Iraku, prawa obowiązujące w tamtych okolicach w czasach patriarchów zezwalały mężczyźnie posiadającemu bożki domowe teścia zgłosić się po jego śmierci do sądu i zażądać jego majątku. A zatem Laban mógł podejrzewać, iż Jakub wykradł mu terafim, żeby później wydziedziczyć jego synów. Może to tłumaczyć, dlaczego po nieudanej próbie znalezienia tych bożków tak chętnie zawarł z nim przymierze — chciał mieć pewność, że po jego śmierci Jakub nie powróci z nimi i nie pozbawi jego synów dziedzictwa (Rdz 31:30-35, 41-52).

Aby upamiętnić to przymierze pokoju, postawiono kamienny słup i usypano kopiec z kamieni. Jakub nazwał ten kopiec po hebrajsku Galeed, co znaczy „kopiec świadectwa”. Laban użył aramejskiego, czyli syryjskiego określenia Jegar-Sahaduta, które oznacza to samo. Kopiec ten nazwano także „Strażnicą” (Rdz 31:43-53). Następnie Laban pożegnał swe wnuki i córki, po czym wrócił do domu; odtąd Biblia już o nim nie wspomina (Rdz 31:54, 55).

2. Miejsce wymienione w Powtórzonego Prawa 1:1 w związku z „pustynnymi równinami naprzeciw Sufu”. Dokładne położenie Labanu jest nieznane.

Miękka, czarna lub ciemnobrązowa żywica otrzymywana z liści i gałęzi roślin z rodzaju czystek (Cistus). Ma gorzki smak, ale ładny zapach. Stanowi składnik perfum, a niegdyś powszechnie stosowano ją w medycynie. Starożytny historyk grecki Herodot tak napisał o tej substancji: „Znajduje się ją w brodzie kozłów, do której przyczepia się z chaszczów jako żywica. Jest przydatna do wielu pachnideł, a Arabowie jej głównie używają do kadzenia” (Dzieje, III, 112).

Hebrajskim słowem nechòʼt opisano labdanum niesione przez karawanę Ismaelitów, którym sprzedano Józefa, oraz to wchodzące w skład wybornych darów ofiarowanych władcy Egiptu przez synów Jakuba (Rdz 37:25; 43:11). Ów hebrajski wyraz bywa tłumaczony na „wonne korzenie” (BT), „pachnące korzenie” (BWP), „myrrę” (Bg), „traganek” (Da), „żywicę” (Mo) oraz — jak go definiują L. Koehler i W. Baumgartner — na „labdanum” (NŚ) (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 615).

Judzkie miasto na obszarze Szefeli (Joz 15:21, 33, 39). Utożsamia się je ze wzgórzem Tall ad-Duwajr (Tel Lachisz), położonym wśród dolin ok. 24 km na zach. od Hebronu. W starożytności miejsce to miało strategiczne znaczenie, gdyż leżało przy głównej drodze łączącej Jerozolimę z Egiptem. W pewnym okresie Lachisz zajmowało powierzchnię ok. 8 ha i mogło liczyć od 6000 do 7500 mieszkańców.

Kiedy Izraelici dokonywali podboju Kanaanu, król Lachisz Jafia i czterej inni królowie zaatakowali miasto Gibeon, które zawarło z Jozuem pokój (Joz 10:1-5). Na prośbę Gibeonitów Izraelici wyruszyli z odsieczą, podejmując całonocny marsz z Gilgal. Z pomocą Jehowy pokonali połączone siły kananejskie, a samych królów uwięzili w jaskini i potem zabili (Joz 10:6-27; 12:11). Później po niecałych dwóch dniach walki zdobyto Lachisz, a jego mieszkańców uśmiercono. Król Gezeru Horam, który pośpieszył temu miastu na pomoc, także został pokonany (Joz 10:31-35).

Część archeologów łączy zdobycie Lachisz przez Izraelitów z grubą warstwą popiołu odkrytą w Tall ad-Duwajr, w której znaleziono m.in. skarabeusza Ramzesa. Ale Biblia nie mówi, iż miasto to zostało spalone tak jak Jerycho (Joz 6:24, 25), Aj (Joz 8:28) czy Chacor (Joz 11:11). W Jozuego 11:13 wskazano, że Izraelici na ogół nie palili „miast, które stały na swych wzgórzach”. Nie ma więc biblijnych dowodów na to, iż owa warstwa popiołu pochodzi z czasów Jozuego, a tym samym nie można na jej podstawie ustalać daty podboju Kanaanu. Warto też zauważyć, że nie wiadomo dokładnie, któremu Ramzesowi należy przypisać odnalezionego skarabeusza. Co najmniej jeden archeolog łączył go z Ramzesem III i sugerował zniszczenie Lachisz przez Filistynów w XII w. p.n.e.

Za panowania Rechoboama (997-981 p.n.e.) Lachisz zostało umocnione (2Kn 11:5-12). Później, ok. 830 r. p.n.e., uciekł tam przed spiskowcami król Amacjasz, ale wysłano za nim pościg i go zabito (2Kl 14:19; 2Kn 25:27).

Oblężone przez Sancheriba. W r. 732 p.n.e. Lachisz obległ król asyryjski Sancherib. Stamtąd posłał do Jerozolimy rabszaka, tartana i rabsarisa z potężnym wojskiem, by zmusili króla Ezechiasza do poddania się. Poprzez rabszaka, swego głównego rzecznika, rzucił Jehowie wyzwanie, a później wyprawił posłańców z listami zawierającymi dalsze obelgi i groźby, mające skłonić Ezechiasza do kapitulacji. Odpowiadając na to wyzwanie, Jehowa Bóg posłał swego anioła, który w ciągu jednej nocy zgładził 185 000