istnienia pozostałe stworzenia. Jest pierworodnym i najważniejszym z aniołów (Kol 1:15, 16; Heb 1:5, 6), nazwanych w Piśmie Świętym „podobnymi do Boga”, dosłownie „bogami” (Ps 8:4, 5). Dlatego w najstarszych i najbardziej wiarogodnych rękopisach Pan Jezus Chrystus słusznie został przedstawiony jako „jednorodzony bóg [gr. monogenés theòs]” (Jn 1:18, NŚ, Ro, Spencer).

Zdarza się, że tłumacze naginają wyrażenie monogenés theòs do swych trynitarskich pojęć i oddają je następująco: „Jednorodzony Syn, który jest Bogiem” (BWP), „jedyny Syn-Bóg” (Wp), „jednorodzony, który jest Bogiem” (Kow), „jednorodzony, Bóg” (Pop).

Paweł nazwał Izaaka „jednorodzonym synem” Abrahama (Heb 11:17), chociaż ten miał z Hagar syna Ismaela, a z Keturą kilku innych synów (Rdz 16:15; 25:1, 2; 1Kn 1:28, 32). Wynikało to stąd, że przymierze Boże obejmowało tylko Izaaka, jedynego syna Abrahama urodzonego na podstawie obietnicy Bożej i jedynego syna Sary (Rdz 17:16-19). Ponadto kiedy Izaak miał zostać złożony w ofierze, był jedynym synem w domu swego ojca. Synowie Ketury jeszcze się nie urodzili, a Ismael odszedł jakieś 20 lat wcześniej i mógł być już żonaty i mieć własny dom (Rdz 22:2).

A zatem biorąc pod uwagę obietnicę Bożą oraz przymierze — o czym pisał Paweł w Liście do Hebrajczyków — można nazwać Izaaka jednorodzonym synem Abrahama. Dlatego apostoł zestawia „obietnice” i „jednorodzonego syna” z „potomstwem”, które miało przyjść „poprzez Izaaka” (Heb 11:17, 18). Trudno powiedzieć, czy podobnymi przesłankami kierował się Józef Flawiusz, który także podaje, że Izaak był „jedynym synem” Abrahama (Dawne dzieje Izraela, I, XIII, 1).

(prawdopodobnie od rdzenia oznaczającego: „sławić”).

1. Muzyk z plemienia Lewiego. Bardzo możliwe, że wcześniej nazywano go Etanem, ponieważ w informacjach sprzed przeniesienia Arki Przymierza do Jerozolimy występują Heman, Asaf i Etan, później natomiast mowa jest o Hemanie, Asafie i Jedutunie (1Kn 15:17, 19; 25:1). Biblia nie wspomina o przodkach Jedutuna, jedynie Etana (1Kn 6:44-47). Jeśli zaś chodzi o potomków, wymienieni są potomkowie nie Etana, lecz właśnie Jedutuna (1Kn 9:16). Zmiana imienia z Etan („trwały; nieprzerwanie płynący”) na Jedutun (prawdopodobnie od rdzenia oznaczającego: „sławić”) niewątpliwie miała związek z zadaniem, jakie otrzymał (1Kn 16:41; zob. ETAN 3).

Jedutun i jego rodzina jako muzycy brali udział w wielu uroczystościach, podczas których ‛składano dziękczynienia i wysławiano Jehowę’ (1Kn 25:3), np. z okazji sprowadzenia do Jerozolimy Arki Przymierza (1Kn 16:1, 41, 42). Kiedy za panowania Dawida muzycy w sanktuarium zostali podzieleni na 24 oddziały, los drugi, czwarty, ósmy, dziesiąty, dwunasty i czternasty padł właśnie na sześciu synów Jedutuna, usługujących pod kierownictwem ojca (1Kn 25:1, 3, 6, 7, 9, 11, 15, 17, 19, 21). Podział obowiązków między Jedutuna, Asafa i Hemana oznacza, że wśród muzyków świątynnych byli przedstawiciele wszystkich trzech głównych rodów lewickich (odpowiednio: rodu Merariego, Gerszoma i Kehata) (1Kn 6:31-47). Te trzy grupy wysławiały też Jehowę śpiewem i grą w czasie uroczystego oddania do użytku świątyni Salomona (2Kn 5:12, 13). Ponadto Biblia wspomina o potomkach Jedutuna za panowania Ezechiasza oraz wymienia ich wśród wygnańców, którzy powrócili z Babilonu (2Kn 29:1, 12, 14, 15; Neh 11:17).

Wzmianki o Jedutunie można znaleźć także w nagłówkach trzech psalmów. Dwie z nich (Ps 39 i 62) brzmią: „Dla kierownika — Jedutuna” („na sposób [chóru] Jedutuna”, przyp. do nagł. Ps 39, Ro), trzecia (Ps 77) zaś: „Dla kierownika, na sposób Jedutuna” (NŚ; „według Jedutuna”, BT, Bw, BWP). Powyższe psalmy zostały ułożone przez kogoś innego: pierwsze dwa przez Dawida, a trzeci przez Asafa. Tak więc wzmianki o Jedutunie nie oznaczają, że to on napisał te psalmy, chociaż gdzie indziej nazwano go „wizjonerem królewskim”, a w jeszcze innym miejscu powiedziano, iż „prorokował z harfą” (2Kn 35:15; 1Kn 25:1, 3). Omawiane nagłówki niewątpliwie były wskazówkami co do wykonywania tych utworów. Być może dotyczyły określonego stylu gry albo użycia instrumentu, który w jakiś sposób był kojarzony z Jedutunem — został wynaleziony, ulepszony bądź upowszechniony przez niego czy też jego synów.

2. Lewita, którego syn lub dalszy potomek, Obed-Edom, był odźwiernym w czasie, gdy Dawid sprowadził Arkę Przymierza do Jerozolimy (1Kn 16:1, 37, 38).

Najmocniejsze z naturalnych włókien, od czasów biblijnych używane do wyrobu pięknej, lekkiej tkaniny. Jedwab wytwarzają gąsienice różnych owadów, zwłaszcza jedwabnika morwowego. Gąsienice tego jedwabnika żywią się liśćmi morwy i wydzielają ciecz, która na powietrzu zastyga w cienką nić tworzącą oprzęd. W grobowcach na fenickim cmentarzu niedaleko Sabraty w Libii odnaleziono tkaninę jedwabną, która zdaniem archeologów została utkana ponad 2000 lat temu.

Hodowla jedwabników najwyraźniej wywodzi się z Chin, skąd rozprzestrzeniła się do innych krajów, np. Indii. Grecy opisywali wyroby z jedwabiu słowem sirikòs, kojarzonym z nazwą „Seres” (powszechnie uważaną za określenie Chińczyków). Jedwab wymieniono wśród kosztownych przedmiotów, które kupował „Babilon Wielki” (Obj 18:2, 11, 12).

W niektórych przekładach Biblii na ‛jedwab’ przetłumaczono hebrajskie słowo mészi, występujące w Ezechiela 16:10, 13 (Bg, Bp, BT, Bw, BWP). Takie znaczenie tego słowa podaje tradycja rabiniczna, ale nie jest ono pewne. Dlatego w Przekładzie Nowego Świata, zgodnie z opinią współczesnych leksykografów, oddano je wyrażeniem „kosztowny materiał”.

(„[oby] [Bóg] otworzył”).

Sędzia Izraela wywodzący się z plemienia Manassesa (Lb 26:29; Sdz 11:1). Sprawował sądy na terytorium Gileadu przez sześć lat, prawdopodobnie w czasach kapłana Helego, na początku życia Samuela (Sdz 12:7). Wzmianka Jeftego o „trzystu latach” zajmowania przez Izraelitów ziem na wsch. od Jordanu wskazywałaby, że jego sześcioletnie urzędowanie w charakterze sędziego rozpoczęło się ok. 1173 r. p.n.e. (Sdz 11:26).

Syn z prawego łoża. Matkę Jeftego nazwano „kobietą nierządną”, co jednak nie oznacza, że Jefte był dzieckiem zrodzonym z nierządu lub nieślubnym. Jego matka uprawiała nierząd, zanim została drugorzędną żoną Gileada, tak jak Rachab była początkowo nierządnicą, ale potem poślubiła Salmona (Sdz 11:1; Joz 2:1; Mt 1:5). O tym, że Jefte nie był dzieckiem z nieprawego łoża, świadczy okoliczność, iż jego przyrodni bracia, synowie pierwszej żony Gileada, wypędzili go, by nie otrzymał dziedzictwa (Sdz 11:2). Co więcej, w późniejszym czasie Jefte został przez mieszkańców Gileadu (wśród których jego przyrodni bracia najwyraźniej odgrywali dominującą rolę) wybrany na wodza (Sdz 11:11). Poza tym złożył Bogu ofiarę w przybytku (Sdz 11:30, 31). Ani jedna z tych rzeczy nie byłaby możliwa, gdyby był nieślubnym dzieckiem, Prawo bowiem mówiło jednoznacznie: „Żaden syn z nieprawego łoża nie może wejść do zboru Jehowy. Aż do dziesiątego pokolenia nikt od niego nie może wejść do zboru Jehowy” (Pwt 23:2).

Wygląda na to, że Jefte był pierworodnym synem Gileada. Powinien więc odziedziczyć dwie części majątku ojca (który najwyraźniej już nie żył, gdy przyrodni bracia wypędzili Jeftego) i stanąć na czele rodu. Dlatego jego przyrodni bracia, chcąc mu odebrać należne dziedzictwo, bezprawnie wypędzili go z domu, bo nawet jeśli najstarszy był synem żony drugorzędnej albo mniej kochanej, przysługiwały mu prawa pierworodnego (Pwt 21:15-17).

Do Jeftego przyłączają się „próżniacy”. Po wypędzeniu przez swych przyrodnich braci Jefte zamieszkał w ziemi Tob, leżącej na wsch. od Gileadu, najwyraźniej poza granicami Izraela. Na tym pograniczu był narażony na kontakty z wrogami Izraela, zwłaszcza Ammonitami. Wówczas zaczęli do niego ściągać i oddawać się pod jego rozkazy „próżniacy”, czyli ludzie, którzy najprawdopodobniej zostali bez zajęcia w wyniku najazdów Ammonitów i buntowali się przeciw ich jarzmu (Sdz 11:3). Izraelici zamieszkujący tereny na wsch. od Jordanu (plemię Rubena, Gada i połowa Manassesa) zajmowali się głównie hodowlą bydła, toteż wskutek napaści dokonywanych przez oddziały ammonickie (które niekiedy nawet przekraczały Jordan) wielu z tych mieszkańców Gileadu zapewne straciło majątek i środki utrzymania (Sdz 10:6-10).

Ammonici grożą wojną. Ammonici uciskali Izrael przez 18 lat. Bóg na to zezwalał, gdyż niewierni Izraelici zwrócili się ku bogom okolicznych narodów. Ale z czasem się opamiętali, okazali żal za swe postępki i wołali do Jehowy o pomoc. Zaczęli usuwać bożki i służyć Jehowie. Właśnie wtedy Ammonici zgromadzili się w Gileadzie na wielką wojnę (Sdz 10:7-17; 11:4). Wynika stąd, że w rzeczywistości to niewidzialny arcywróg Boży, Szatan Diabeł, podburzył pogańskie narody przeciw Izraelowi i że w grę wchodziła kwestia oddawania czci prawdziwemu Bogu (por. Obj 12:9; Ps 96:5; 1Ko 10:20).

Wojska izraelskie zebrały się w Micpie. Wśród starszych Gileadu znaczącą rolę najwyraźniej odgrywali przyrodni bracia Jeftego (Sdz 10:17; 11:7). Dostrzegli potrzebę odpowiedniego przewodnictwa (Sdz 10:18). Zrozumieli, że jeśli chcą pokonać Ammonitów, muszą ustanowić nad sobą człowieka wyznaczonego przez Boga (Sdz 11:5, 6, 10). Jefte ze swymi ludźmi bez wątpienia mężnie sobie poczynał w Tob, co wskazywało, że wybrał go Bóg (Sdz 11:1). Mężczyźni z Gileadu postanowili pójść do Jeftego, którym wcześniej wzgardzili, i poprosić, by stanął na ich czele.

Jefte zostaje wodzem Gileadu. Jefte zgodził się poprowadzić ich do boju z Ammonitami pod jednym warunkiem: jeśli z pomocą Bożą