Osiągnięcia w dziedzinie budownictwa zawdzięczano też w dużej mierze pierwotnej odmianie betonu, która była wykorzystywana jako zaprawa i główny składnik sztucznego kamienia.

Wielkie przedsięwzięcia budowlane w Rzymie rozpoczęto na dobre w ostatnim stuleciu istnienia republiki, a szczególny rozmach nadali im cesarze. August oznajmił, że zastał Rzym ceglany, a zostawił marmurowy. Na ogół marmur stanowił okładzinę konstrukcji z cegły lub betonu. Po pożarze z 64 r. n.e. dokonano gruntownej przebudowy miasta. Do najznamienitszych budowli należały fora, świątynie, pałace, amfiteatry, łaźnie, akwedukty, kanały ściekowe oraz pomniki. Niektóre zachowały się do dnia dzisiejszego (w całości lub we fragmentach), np. imponujące Koloseum czy pewne pomniki, takie jak Łuk Tytusa, upamiętniający zdobycie Jerozolimy (ILUSTRACJE, t. 2, s. 536). Rzymianie wyrobili też sobie znakomitą opinię jako budowniczowie dróg i mostów w całym imperium.

Do stolicy napływało tylu cudzoziemców, że jej mieszkańcy uskarżali się, iż Rzym przestał być rzymski. Przybywali ze wszystkich zakątków państwa, przynosząc ze sobą swe rzemiosła, obyczaje, tradycje i religie. Chociaż językiem oficjalnym była łacina, językiem międzynarodowym pozostawała greka koine. Właśnie dlatego apostoł Paweł napisał swój list do Rzymian po grecku. Kultura grecka wycisnęła też swe ślady na literaturze i metodach kształcenia. Chłopców, a czasami także dziewczynki, wychowywano w systemie ateńskim i uczono literatury greckiej oraz retoryki. Synowie zamożniejszych rodzin wyjeżdżali do którejś ze szkół filozoficznych w Atenach.

Religia. Do Rzymu docierały też najrozmaitsze odmiany fałszywego kultu. Historyk John Lord napisał: „Stał się Rzym siedliskiem wszelakich przesądów, można tam było bowiem ujrzeć kapłanów i zelantów ze wszystkich krajów, którymi władał: ‚ciemnoskóre córy Izydy, z bębnami i tamburynami, i lubieżnymi minami; czcicieli perskiego Mitry; trzebieńców z Azji; kapłanów Kybele wykonujących dzikie tańce i wznoszących szaleńcze okrzyki; wielbicieli wielkiej bogini Diany; barbarzyńskich jeńców odprawiających rytuały teutońskich kapłanów; Syryjczyków, Żydów, chaldejskich astrologów i tesalskich czarowników’” (Beacon Lights of History, 1912, t. III, ss. 366, 367).

Praktykowanie tych religii, wiążące się z wyuzdanymi orgiami, prowadziło do całkowitego odrzucenia norm moralności i przyzwoitości zarówno u Rzymian niskiego stanu, jak i wysokiego rodu. Według Tacyta wśród tych ostatnich była Mesalina — cudzołożna i krwiożercza małżonka cesarza Klaudiusza (Roczniki, XI, 1-34).

Ważne miejsce w życiu religijnym Rzymu zajmował kult cesarza. Władcę imperium wynoszono do rangi bóstwa. Jego kult cieszył się szczególną popularnością w prowincjach, gdzie budowano świątynie, w których składano mu ofiary jako bogu (ILUSTRACJA, t. 2, s. 536). W dziele A History of Rome (1905, ss. 214, 215, 263) George Botsford podaje: „Kult cesarza był najważniejszym filarem religii świata rzymskiego przed przyjęciem chrześcijaństwa”. Inskrypcja odnaleziona w Azji Mniejszej mówiła o imperatorze: „Jest on ojcowskim Zeusem i zbawcą całego rodu ludzkiego, który wysłuchuje wszystkich modlitw, czyni nawet więcej, niż prosimy. Ziemia i morze zaznają pokoju, miasta rozkwitają, wszędzie panuje zgoda, dobrobyt i szczęście”. Kult ten stał się podstawowym pretekstem do prześladowania chrześcijan, o których wspomniany autor napisał: „Odmowa oddawania czci geniuszowi [łac. genius] cesarza, czyli jego duchowi opiekuńczemu, była rzecz jasna interpretowana jako bezbożność i zdrada”.

Do Rzymu dociera chrystianizm. W dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. skutki wylania ducha świętego obserwowali „przybysze z Rzymu, zarówno Żydzi, jak i prozelici”, a niektórzy z nich niewątpliwie znaleźli się pośród 3000 ochrzczonych przy tej okazji (Dz 2:1, 10, 41). Po powrocie do Rzymu na pewno głosili, dzięki czemu powstał niezwykle silny i prężny zbór chrześcijański, o którego wierze w myśl słów apostoła Pawła ‛mówiło się po całym świecie’ (Rz 1:7, 8). O chrześcijanach w Rzymie wspomina zarówno Tacyt (Roczniki, XV, 44), jak i Swetoniusz (Żywoty cezarów, „Nero”, 16).

Paweł pisał do tamtejszego zboru chrześcijańskiego ok. 56 r., a mniej więcej trzy lata później przybył do Rzymu jako więzień. Chociaż gorąco pragnął zjawić się tam wcześniej i w innych okolicznościach (Dz 19:21; Rz 1:15; 15:22-24), to nawet nosząc kajdany więzienne, dawał dokładne świadectwo ludziom, których przyjmował w swoim domu. W tych warunkach przez dwa lata ‛głosił im królestwo Boże i z największą swobodą mowy, bez przeszkód, nauczał o tym, co dotyczy Pana Jezusa Chrystusa’ (Dz 28:14-31). Z orędziem królestwa zapoznała się nawet cesarska gwardia pretoriańska (Flp 1:12, 13). W ten sposób, tak jak przepowiedziano, Paweł ‛dał dokładne świadectwo również w Rzymie’ (Dz 23:11).

W ciągu dwuletniego aresztu w Rzymie Paweł znalazł czas na napisanie listów do Efezjan, Filipian, Kolosan i do Filemona. Najwyraźniej w tym samym czasie Marek spisał tam swoje sprawozdanie ewangeliczne. Około 61 r. — krótko przed uwolnieniem lub zaraz potem — Paweł napisał swój list do Hebrajczyków (Heb 13:23, 24). Kiedy po raz drugi został uwięziony w Rzymie (ok. r. 65), zobaczył się z Onezyforem i napisał drugi list do Tymoteusza (2Tm 1:15-17).

Chociaż wiadomo, że Paweł, Łukasz, Marek, Tymoteusz i inni chrześcijanie z I w. odwiedzili Rzym (Flp 1:1; Kol 4:10, 14), nie ma żadnego dowodu, iż kiedykolwiek zawitał tam Piotr, jak utrzymują niektóre przekazy. Opowieści o jego męczeńskiej śmierci w Rzymie opierają się wyłącznie na tradycji i są pozbawione wszelkich podstaw historycznych (zob. PIOTRA, LISTY).

Miasto Rzym zyskało bardzo złą sławę za prześladowanie chrześcijan, zwłaszcza podczas rządów Nerona i Domicjana. Przyczyną tych prześladowań były dwa czynniki: 1) ogromna gorliwość, z jaką chrześcijanie nawracali ludzi, oraz 2) ich bezkompromisowe stanowisko w kwestii spłacania tego, co Boże, tylko Bogu, a nie Cezarowi (Mk 12:17).

Określenie odnoszące się pierwotnie wyłącznie do mieszkańca Rzymu w Italii (Dz 2:10; Rz 1:7). Wraz z rozwojem imperium nabierało ono szerszego znaczenia. Czasami słowo „Rzymianie” odnosiło się do ówczesnej władzy państwowej, a wyrażenie „procedura rzymska” do stosowanych przez nią metod rządzenia (Jn 11:48; Dz 25:16; 28:17). Kiedy indziej „Rzymianin” oznaczał po prostu każdego, kto posiadał obywatelstwo rzymskie — niezależnie od narodowości czy miejsca urodzenia (Dz 16:21).

Obywatelstwo rzymskie można było nabyć, jak to uczynił dowódca wojskowy Klaudiusz Lizjasz. Można je też było mieć z urodzenia, to znaczy urodzić się Rzymianinem. Tak się rzecz miała z apostołem Pawłem, który co prawda był narodowości żydowskiej i urodził się w Tarsie w Cylicji, setki kilometrów od Italii, ale był Rzymianinem z urodzenia (Dz 21:39; 22:3, 25-28; 23:26, 27; zob. OBYWATEL, OBYWATELSTWO).

Posiadanie obywatelstwa rzymskiego stanowiło ochronę i zapewniało wiele przywilejów. Po