przeciw Archelausowi i skazania go na wygnanie w dziewiątym lub dziesiątym roku rządów. Od tej pory Judea podlegała rzymskim namiestnikom (zob. HEROD 1 i 2).

Archeologia biblijna to nauka badająca opisane w Biblii ludy i wydarzenia na podstawie zabytków wydobytych z ziemi. Archeolodzy badają rumowiska skalne, ruiny murów, budynków i zburzonych miast, zwracając uwagę na wszystko, co może być dla nich źródłem informacji — wyroby garncarskie, tabliczki gliniane, inskrypcje, groby czy wszelkie inne wytwory ręki ludzkiej. Tego rodzaju badania często pozwalają lepiej zrozumieć okoliczności spisania Biblii, warunki życia starożytnych mężów wiary oraz języki używane przez nich i okoliczne ludy. Poszerzają naszą wiedzę o krajach i regionach wymienionych w Piśmie Świętym, takich jak: Palestyna, Egipt, Persja, Asyria, Babilonia, Azja Mniejsza, Grecja i Rzym.

Archeologia biblijna jest nauką stosunkowo młodą. Dopiero w r. 1822 dzięki odnalezionemu wcześniej Kamieniowi z Rosetty odcyfrowano hieroglify egipskie. Przeszło 20 lat później odczytano asyryjskie pismo klinowe. Systematyczne wykopaliska w Asyrii rozpoczęto w r. 1843, a w Egipcie w r. 1850.

Ważniejsze wykopaliska i odkrycia. Archeologia potwierdziła nie tylko wiele biblijnych szczegółów historycznych dotyczących wspomnianych krajów, lecz także różne informacje kwestionowane wcześniej przez nowożytnych krytyków. Nieuzasadnione okazały się wątpliwości co do wieży Babel oraz istnienia babilońskiego króla Belszaccara czy asyryjskiego władcy Sargona (których imiona aż do XIX w. nie były znane ze źródeł pozabiblijnych), a także inne krytyczne wypowiedzi o nakreślonym w Biblii obrazie tych krajów. Z drugiej strony zgromadzono mnóstwo dowodów całkowicie potwierdzających jej sprawozdanie.

Babilonia. Wykopaliska prowadzone na terenie i w okolicy starożytnego Babilonu doprowadziły do odkrycia szeregu zigguratów, czyli wież świątynnych w kształcie piramid schodkowych, m.in. ruin Etemenanki — świątyni wzniesionej w obrębie murów tego miasta. Starożytne wzmianki o takich świątyniach często zawierają słowa: „Jej szczyt ma sięgać aż do niebios”. Król Nebukadneccar kazał napisać: „Przyłożyłem rękę do tego, aby nasadzić wierzchołek na Etemenanki, tak iżby szedł z niebem w zawody” (C. W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni, tłum. J. Nowacki, Warszawa 1987, s. 286). Pewien fragment inskrypcji znaleziony na pn. od świątyni Marduka w Babilonie donosi o runięciu takiego zigguratu: „Budowa tej wieży obraziła bogów. Nocą zburzyli to, co było zbudowane. Rozproszyli ich, a mowę ich uczynili obcą. Udaremnili postęp” (S. L. Caiger, Bible and Spade, 1938, s. 29). W Uruku (biblijne Erech) odkryto ziggurat zbudowany z gliny, cegieł i asfaltu (por. Rdz 11:1-9).

Niedaleko Bramy Isztar w Babilonie odnaleziono ok. 300 tabliczek klinowych nawiązujących do panowania Nebukadneccara. Na liście robotników oraz jeńców, którzy przebywali podówczas w Babilonie i otrzymywali racje żywnościowe, znajduje się „Jaukin, król kraju Jahud”, czyli „Jehojachin, król ziemi judzkiej”, zabrany do niewoli przez Nebukadneccara po zdobyciu Jerozolimy w 617 r. p.n.e. Następny król Babilonu — Awilmarduk (Ewil-Merodach) — uwolnił go z więzienia i przyznał mu codzienną porcję żywności (2Kl 25:27-30). Na owych tabliczkach wymieniono też pięciu synów Jehojachina (1Kn 3:17, 18).

Znaleziono mnóstwo informacji o panteonie bóstw babilońskich, do którego należeli m.in. Marduk (najważniejszy bóg, później zwany zwykle Belem) i Nebo, wymienieni w Izajasza 46:1, 2. Inskrypcje Nebukadneccara dużo mówią o jego rozległych przedsięwzięciach budowlanych, dzięki którym Babilon stał się tak wspaniałym miastem (por. Dn 4:30). Imię jego następcy, Awilmarduka (nazwanego w 2Kl 25:27 Ewil-Merodachem), występuje na wazie odnalezionej w Suzie w Elamie.

W trakcie wykopalisk prowadzonych w drugiej połowie XIX w. niedaleko Bagdadu odkryto liczne tabliczki i walce gliniane, wśród nich słynną dziś Kronikę Nabonida. Rozwiała ona wszelkie wątpliwości co do tego, czy w chwili upadku Babilonu istotnie rządził nim Belszaccar (jak to opisuje 5 rozdz. Daniela), wykazała bowiem, że ten najstarszy syn Nabonida był współwładcą swego ojca i pod koniec jego panowania sprawował władzę nad Babilonem.

Potwierdziło się także, iż starożytne Ur — ojczyzna Abrahama (Rdz 11:28-31) — było ważną metropolią, odznaczającą się wysokim poziomem cywilizacji. To sumeryjskie miasto leżało nad Eufratem w pobliżu Zatoki Perskiej. Wykopaliska prowadzone przez Leonarda Woolleya wykazały, że gdy Abraham wywędrował do Kanaanu (przed 1943 p.n.e.), Ur było u szczytu potęgi i chwały. Na jego terenie odsłonięto najlepiej zachowany ziggurat. Tamtejsze „groby królewskie” kryły w sobie mnóstwo kunsztownie wykonanych przedmiotów i ozdób ze złota, a także instrumenty muzyczne, np. harfę (por. Rdz 4:21). Ponadto w mieście tym znaleziono toporek ze stali, a nie ze zwykłego żelaza (por. Rdz 4:22), oraz tysiące glinianych tabliczek, które pozwalają sobie wyobrazić, jak żyło się tam prawie 4000 lat temu (zob. UR 2).

W ruinach starożytnego miasta Sippar nad Eufratem (ok. 32 km od Bagdadu) odkryto gliniany walec (cylinder) z inskrypcją dotyczącą pogromcy Babilonu, króla Cyrusa. Opowiada ona, z jaką łatwością Cyrus wtargnął do miasta, i przedstawia jego politykę repatriacyjną wobec podbitych ludów przesiedlonych do Babilonu; pokrywa się to z biblijnymi wzmiankami o Cyrusie jako zapowiedzianym proroczo zdobywcy Babilonu, za którego rządów Żydzi mieli powrócić do Palestyny (2Kn 36:23; Iz 44:28; 45:1).

Asyria. Niedaleko Chorsabadu, nad pn. dopływem Tygrysu, na prawie 10-hektarowej platformie odkryto w r. 1843 pozostałości pałacu króla Asyrii Sargona II. Dzięki późniejszym pracom wykopaliskowym przyznano należne miejsce w historii temu zapomnianemu władcy, o którym można przeczytać w Izajasza 20:1 (ILUSTRACJA, t. 1, s. 960). W jednym ze swych roczników chełpi się on zdobyciem Samarii (740 p.n.e.). Odnotowuje też opanowanie Aszdodu, o czym wspomniano w Izajasza 20:1. Chociaż niegdyś wielu poważanych uczonych uważało, że Sargon II nie istniał, obecnie jest on jednym z lepiej znanych królów asyryjskich.

Archeolodzy pracujący na terenie Niniwy, stolicy Asyrii, odkopali wielki pałac Sancheriba (Sennacheryba), składający się z ok. 70 komnat, których ściany — o łącznej długości przeszło 3000 m — wyłożone były rzeźbionymi płytami. Jedna z tych płaskorzeźb przedstawia jeńców żydowskich prowadzonych do niewoli po upadku Lachisz w 732 r. p.n.e. (2Kl 18:13-17; 2Kn 32:9; ILUSTRACJA, t. 1, s. 952). Jeszcze ciekawszym znaleziskiem z Niniwy są roczniki Sancheriba, utrwalone na glinianych graniastosłupach. Na jednym z nich ów chełpliwy monarcha opisuje wyprawę asyryjską przeciw Palestynie za rządów Ezechiasza (732 p.n.e.), ale rzecz znamienna, nie twierdzi, jakoby zdobył Jerozolimę, co zgadza się ze sprawozdaniem biblijnym (zob. SANCHERIB). Pewna inskrypcja jego następcy, Asarhaddona, donosi, że Sancherib został zamordowany przez własnych synów, o czym wspomina też inskrypcja kolejnego władcy (2Kl 19:37). Oprócz graniastosłupa Sennacheryba, na którym wymieniono króla Ezechiasza, istnieją klinowe dokumenty innych monarchów asyryjskich, odnotowujące imiona królów judzkich Achaza i Manassesa, królów izraelskich Omriego, Jehu, Jehoasza, Menachema i Hoszei, a także Chazaela z Damaszku.

Persja. W pobliżu Behistunu w Iranie (starożytna Persja) król Dariusz I (521-486 p.n.e.; Ezd 6:1-15) rozkazał wyryć wysoko na urwistej ścianie wapiennej ogromną inskrypcję, która opisuje, jak z pomocą swego boga Ahura Mazdy zjednoczył imperium perskie. Najcenniejsze jest to, że napis sporządzono w trzech językach: babilońskim (akadyjskim), elamickim oraz staroperskim, co pozwoliło po raz pierwszy odcyfrować klinowe znaki asyryjsko-babilońskie. Dzięki temu można obecnie odczytać tysiące tabliczek klinowych i innych inskrypcji w języku babilońskim.

W latach 1880-1890 francuscy archeolodzy prowadzili wykopaliska w Suzie, gdzie rozgrywały się wydarzenia opisane w Księdze Estery (Est 1:2). Odkryli tam pałac króla Kserksesa I (Aswerusa) zbudowany na powierzchni ok. 1 ha, dający świadectwo o chwale i potędze władców Persji. Znaleziska potwierdziły dokładność wielu szczegółów podanych przez pisarza Księgi Estery, a dotyczących administracji imperium perskiego i konstrukcji pałacu. W książce The Monuments and the Old Testament (1946, s. 408) I. M. Price napisał: „Nie ma w Starym Testamencie innego wydarzenia, którego materialne tło dałoby się odtworzyć na podstawie wykopalisk tak żywo i dokładnie jak wydarzenia z ‚zamku w Suzie’” (zob. SUZA).

Mari i Nuzi. W r. 1933 rozpoczęto wykopaliska w starożytnym mieście królewskim Mari (Tall al-Hariri), leżącym nad Eufratem, ok. 11 km na pn. pn. zach. od Abu Kamal w pd. wsch. Syrii. Odkryto tam ogromny pałac składający się z 300 pomieszczeń i zajmujący powierzchnię mniej więcej 6 ha, w którego archiwach zachowało się przeszło 20 000 glinianych tabliczek. Zespół pałacowy obejmował nie tylko komnaty królewskie, ale też biura urzędników oraz szkołę pisarzy. Wiele ścian zdobiły wielkie malowidła, łazienki były wyposażone w wanny, a w kuchniach znaleziono formy do ciast. Było to chyba jedno z najpiękniejszych i najznamienitszych miast pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e. Na tabliczkach glinianych utrwalono dekrety królewskie, obwieszczenia, rachunki, rozkazy budowy kanałów, śluz, tam oraz innych urządzeń nawadniających, a także korespondencję dotyczącą importu, eksportu i spraw zagranicznych. Często dokonywano spisu ludności w celach podatkowych i wojskowych. Ważną rolę odgrywała religia, zwłaszcza kult bogini płodności Isztar, której świątynia także została odnaleziona. Podobnie jak w Babilonie, uprawiano tu wróżbiarstwo oparte m.in. na astrologii i badaniu wątroby. Mari zostało poważnie zniszczone przez babilońskiego króla Hammurabiego. Co szczególnie ciekawe, wśród odczytanych nazw różnych miast pn. Mezopotamii, znalazły się takie jak: Peleg, Serug, Nachor, Terach oraz Charan (Haran), odpowiadające imionom krewnych Abrahama (Rdz 11:17-32).