„skakać”. Węża-strzałę wymieniono w proroctwie Izajasza (34:15) wśród stworzeń, które miały zamieszkiwać Edom. Zapowiedź ta wskazywała, że Edom zostanie tak spustoszony, iż wspomniany wąż znajdzie tam bezpieczne miejsce, by ‛zrobić sobie gniazdo i składać jaja, i wylęgać je, i zbierać je pod swój cień’. Większość węży faktycznie składa jaja, a werset ten może też nawiązywać do zwyczaju owijania się wokół jaj, zaobserwowanego u niektórych gatunków. W książce Snakes: A Natural History (1977, s. 55) H. W. Parker napisał: „‚Wysiadywanie’ jaj i owijanie się wokół nich pozwala je chronić i w pewnym stopniu kontrolować ich ciepłotę, gdyż w zależności od pogody matka może przykrywać lub odkrywać jaja i w ten sposób zapewnia im w miarę stałą temperaturę, najczęściej nieco wyższą od otoczenia, a splecionym ciałem osłania je przed niebezpieczeństwami”.

Samuel Bochart (1599-1667) w swym dziele Hierozoicon (Lipsk 1796, t. 3, cz. II, ks. III, rozdz. XI, ss. 194-204) dokładnie przeanalizował hebrajskie słowo kippòz i doszedł do wniosku, że odnosi się ono do węża, który po grecku nazywa się akontías, a po łacinie — iaculus, czyli do strzelca stepowego. Jednak współcześni językoznawcy nie są zgodni co do znaczenia tego hebrajskiego słowa.

Kobieta, która straciła męża i nie poślubiła potem nikogo innego. Śmierć współmałżonka rozwiązuje związek małżeński, toteż wdowa może ponownie wyjść za mąż (Rut 1:8-13; Rz 7:2, 3; 1Ko 7:8, 9). Prawo Mojżeszowe podtrzymało zwyczaj znany już w społeczeństwie patriarchalnym, nakazujący mężczyźnie, którego brat umarł bezdzietnie, ożenić się z wdową i mieć z nią dziecko, aby zachować ród zmarłego (Rdz 38:8; Pwt 25:5-10; Rut 4:3-10; zob. LEWIRACKIE, MAŁŻEŃSTWO).

Po śmierci męża wdowa mogła wrócić do domu swego ojca (Rdz 38:11). Prawo Mojżeszowe odrębnie regulowało sytuację owdowiałej lub rozwiedzionej córki kapłana. Mogła ona korzystać z dziesięciny i innych środków, jakie przysługiwały jej ojcu na utrzymanie domowników. Dzięki temu nie groziło jej popadnięcie w ubóstwo, co okryłoby hańbą urząd kapłański (Kpł 22:13). Wdowy, które nie miały żadnego oparcia w krewnych, mogły w myśl prawa Bożego zbierać pokłosie na polach oraz resztki owoców w sadach oliwnych i winnicach (Pwt 24:19-21), uczestniczyć w obchodach dorocznych świąt (Pwt 16:10-14), a co trzeci rok korzystać z dziesięcin składanych przez naród (Pwt 14:28, 29; 26:12, 13).

Jehowa i Chrystus troszczą się o wdowy. Jehowa oznajmił, że „sprawuje sąd na rzecz chłopca nie mającego ojca i na rzecz wdowy” (Pwt 10:18). Prawo Mojżeszowe wyraźnie nakazywało traktować wdowy sprawiedliwie i bezstronnie (Wj 22:22-24; Pwt 24:17). Kto wypaczał sąd nad wdową, miał być przeklęty (Pwt 27:19). Również prorocy nawoływali, by należycie odnosić się do wdów (Iz 1:17, 23; 10:1, 2; Jer 22:3; Eze 22:7; Za 7:9, 10; Mal 3:5).

Jezusowi także leżała na sercu pomyślność owdowiałych Izraelitek, czego dowiódł, gdy potępił uczonych w piśmie za to, że „pożerają domy wdów” (Mk 12:38-40; Łk 20:46, 47).

Pomoc udzielana wdowom przez chrześcijan. Kiedy wkrótce po dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. zaszła potrzeba codziennego rozdzielania pożywienia między członków zboru chrześcijańskiego, z jakiegoś powodu przeoczano wdowy mówiące po grecku. Gdy dowiedzieli się o tym apostołowie, uznali sprawę za tak ważną, że wyznaczyli „siedmiu mężczyzn mających dobre świadectwo, pełnych ducha i mądrości” i powierzyli im nadzorowanie sprawiedliwego podziału żywności (Dz 6:1-6).

W 1 Tymoteusza 5:3-16 apostoł Paweł podał dokładne instrukcje co do udzielania pomocy owdowiałym chrześcijankom. Jeżeli któraś z nich pozostawała bez środków do życia, zbór powinien otoczyć ją życzliwą troską. Ale jeśli miała dzieci lub wnuki, to obowiązek zaspokajania jej potrzeb spoczywał właśnie na nich. Apostoł napisał też: „Jeżeli któraś wierząca kobieta ma wdowy [w rodzinie], niech je wspomaga, a zbór niech nie będzie obarczony brzemieniem. Może on wtedy wspomagać te, które rzeczywiście są wdowami [tzn. nie mają żadnych krewnych]”. Na listę wdów otrzymujących pomoc materialną ze strony zboru mogła zostać wciągnięta chrześcijanka, która miała „co najmniej sześćdziesiąt lat”, przykładnie się prowadziła, była znana z wiernej i oddanej służby dla Jehowy oraz okazywania innym miłości i gościnności. Natomiast młodym wdowom apostoł zalecał, żeby wychodziły za mąż, rodziły dzieci i prowadziły dom, dzięki czemu unikną niestosownych podniet seksualnych oraz sidła bezczynności i nie będą „plotkować i mieszać się w cudze sprawy”.

O tym, jak ważne jest opiekowanie się sierotami i wdowami w ich ucisku, pisał również Jakub (przyrodni brat Jezusa). Troskę o takie osoby wymienił obok pozostawania niesplamionym przez świat i wyjaśnił, że na tym właśnie polega „forma oddawania czci, która jest czysta i nieskalana z punktu widzenia naszego Boga” (Jak 1:27).

Wiele wdów dało piękny przykład wiary; należała do nich Tamar (Rdz 38:6, 7), Noemi i Rut (Rut 1:3-5), Abigail (1Sm 25:37, 38, 42), wdowa z Carefat (1Kl 17:8-24) oraz prorokini Anna (Łk 2:36, 37; por. jej charakterystykę z tym, co o wdowach zasługujących na opiekę napisał Paweł w 1Tm 5:3-16). A Jezus z ogromnym uznaniem wyraził się o pewnej wdowie, która dała na świątynię wszystko, co miała (Mk 12:41-44).

Znaczenie przenośne. Do wdów przyrównano opuszczone i spustoszone miasta (Lam 1:1; por. Jer 51:5). Nierządnica Babilon Wielki, „wielka metropolia mająca królestwo nad królami ziemi”, podobnie jak jej starożytny pierwowzór chełpi się, że nigdy nie zostanie wdową. Ale na dawny Babilon ‛przyszło wdowieństwo’ i to samo spotka jego współczesny odpowiednik (Obj 17:18; 18:7, 8; Iz 47:8, 9).

Hebrajskie słowo chen kryje w sobie myśl o łasce, ale też o wdzięku i elegancji w wyglądzie i zachowaniu; zazwyczaj bywa tłumaczone na „łaska” (Rdz 6:8), choć w niektórych wypadkach również na „wdzięk”, coś „uroczego” lub „pięknego”. Na przykład nierządnica może być „powabna wdziękiem” (Nah 3:4), jak jednak zauważono w Księdze Przysłów, „wdzięk bywa fałszywy, a uroda — próżna; lecz niewiasta, która boi się Jehowy — ta zapewnia sobie sławę”. Poza tym „niewiasta pełna wdzięku ma chwałę” (Prz 31:30; 11:16; zob. też 5:18, 19). Prawdziwego wdzięku przydaje przejawianie mądrości Bożej i zrozumienia (Prz 3:21, 22; 4:7-9), a także stosowna mowa (Ps 45:2; Prz 22:11). Kiedy po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej Zerubbabel został zachęcony do rozpoczęcia budowy świątyni, usłyszał zapewnienie, że po położeniu kamienia szczytowego „będą w związku z nim wznoszone okrzyki: ‚Jaki piękny! Jaki piękny!’” (Za 4:7).

Jedno z miejsc, z którymi Tyr utrzymywał kontakty handlowe (Eze 27:19). Jego dokładne położenie nie jest znane. Według niektórych może chodzić o Waddan niedaleko Medyny, leżący w zach. części Półwyspu Arabskiego.

Miękka pofalowana sierść niektórych zwierząt, zwłaszcza owiec. Starożytni Hebrajczycy i mieszkańcy innych krajów strzygli owce i używali wełny do wyrobu odzieży i haftowania (Wj 35:4-6, 25; 36:8, 35, 37; 38:18; 39:1-8, 22-29; Kpł 13:47; Prz 31:13, 22; Eze 34:3). Wełniane ubrania skutecznie chronią przed zimnem i gorącem, są wygodne, stosunkowo lekkie i dobrze wchłaniają wilgoć, nie robiąc w dotyku wrażenia mokrych.

Prawo Mojżeszowe nakazywało Izraelitom oddawać kapłanom „pierwszą ostrzyżoną wełnę ze swej trzody” (Pwt 18:3-5). Nikt oprócz kapłanów nie mógł „nosić mieszanej tkaniny z wełny i lnu” (Pwt 22:11; Kpł 19:19; zob. TKANINA [Inne zastosowania]).

Na duże znaczenie wełny w starożytności wskazuje fakt, iż moabski król Mesza płacił królowi Izraela daninę w postaci „stu tysięcy jagniąt i stu tysięcy nie strzyżonych baranów” (2Kl 3:4). Wełna stanowiła cenny towar handlowy (Eze 27:1, 2, 7, 16, 18).

Ponieważ naturalna wełna często ma kolor biały, bywa kojarzona z bielą i czystością. Na przykład Jehowa za pośrednictwem proroka Izajasza przyrównał do białej wełny wybaczone grzechy: „Chociażby wasze grzechy były jak szkarłat, zostaną wybielone jak śnieg; choćby były czerwone jak tkanina karmazynowa, staną się niczym wełna” (Iz 1:18-20).

Jehowa „daje śnieg jak wełnę” — okrywa nim ziemię niczym ciepłym płaszczem z białej wełny (Ps 147:16).

W pewnej wizji ukazano „Istniejącego od Dni Pradawnych” — Jehowę Boga — z włosami jak czysta wełna (Dn 7:9). Wskazuje to na sędziwy wiek i mądrość, które kojarzą się z siwizną (por. Hi 15:9, 10). Apostoł Jan ujrzał „kogoś podobnego do syna człowieczego, (...) a jego głowa i włosy były białe jak biała wełna, jak śnieg” (Obj 1:12-14). Taki opis włosów może sugerować, że przedstawiona osoba posiwiała „na drodze prawości” (Prz 16:31).

Zobacz DRZWI.

Czarna, krucha, porowata substancja otrzymywana przez suchą destylację drewna. W starożytności węgiel drzewny uzyskiwano w następujący sposób: stertę drzewa przykrywano ziemią i podpalano, ale tak ograniczano dostęp powietrza, by spalały się jedynie wydzielające się gazy. Po kilku dniach otrzymywano substancję o dużej zawartości węgla pierwiastkowego. Był to czasochłonny proces wymagający starannego nadzoru, ale węgiel drzewny stanowił cenny materiał opałowy, gdyż pozwalał przez długi czas utrzymać wysoką temperaturę i nie dymił. Nic nie wskazuje na to, by w starożytnym Izraelu używano węgla kopalnego.

Węglem drzewnym palono w ognisku lub specjalnym koszu, by się ogrzać (Iz 47:14; Jer 36:22;