dętym (najprawdopodobniej drewnianym) wspomnianym w Piśmie Świętym. W siódmym pokoleniu od Adama żył Jubal, którego nazwano „praojcem wszystkich grających (...) na piszczałce [lub „flecie”]” (Rdz 4:21, przyp. w NW). Przypuszczalnie był on pierwszym wytwórcą instrumentów albo pierwszym zawodowym muzykiem.

ʽUgáw nigdy nie wymieniono wśród instrumentów używanych w świątyni. Zdaniem niektórych uczonych słowo to zaczęło później oznaczać każdy drewniany instrument dęty. Pierwotnie jednak mogło się odnosić do konkretnego instrumentu, takiego jak flet czy fletnia, składająca się z szeregu piszczałek różnej długości — ich dolne otwory są pozamykane, a w górne się dmucha, wydobywając dźwięk. Odpowiednikiem hebrajskiego ʽugáw mógł być instrument z orkiestry Nebukadneccara zwany po aramejsku maszrokí („piszczałka”; Dn 3:5, 7, 10, 15, Bg, Bp, NŚ, Wk).

(prawdopodobnie: „bardziej rozproszony”).

Jedna z czterech odnóg ‛rzeki wypływającej z Edenu’; okrążała całą ziemię Chawila, obfitującą — jak czytamy — w złoto, żywicę bdelium i kamień onyks (Rdz 2:10-12). Nie da się jej obecnie zidentyfikować, a hipotezy na jej temat rozpoczynają się od rzek we wsch. Turcji, a kończą na Gangesie w Indiach.

Pod hasłem EDEN 1 zaznaczono, że ogólnoziemski potop mógł usunąć wszelkie ślady, które pozwoliłyby dziś rozpoznać rzeki Piszon i Gichon. Nie można oczywiście wykluczyć, że w czasach Mojżesza, gdy spisywano Księgę Rodzaju, rzeki te jeszcze istniały i były znane. Wzmianka o „ziemi Chawila” raczej nie odnosi się do nazwy używanej przed potopem, podobnie zresztą jak informacja o „ziemi Kusz” (Rdz 2:13). Wspominając o tych krainach, Mojżesz najwyraźniej posługiwał się nazwami geograficznymi nadanymi im po potopie i dobrze znanymi jego współczesnym. Zresztą nie tylko potop, ale też późniejsze trzęsienia ziemi mogły zmienić bieg rzek, a nawet zasypać całe ich fragmenty. Wschodnia Turcja, gdzie przypuszczalnie leżał Eden, jest rejonem o silnej aktywności sejsmicznej (zob. CHAWILA 1).

(z egip.: „dom [świątynia] Atuma”).

Jedno z dwóch miast-spichlerzy budowanych w Egipcie przez izraelskich niewolników; drugim było Raamses (Wj 1:11). Nie udało się jednoznacznie ustalić położenia tego miasta. Archeolodzy najwyraźniej opierają swe wnioski na popularnym poglądzie, że faraonem, który ciemiężył Izraelitów, był Ramzes II, niemniej pogląd ten nie ma solidnych podstaw (zob. RAAMSES, RAMESES).

Potomek króla Saula poprzez Jonatana i Merib-Baala (Mefiboszeta) (1Kn 8:33-35; 9:39-41).

Napój o niskiej zawartości alkoholu, uzyskiwany z pszenicy lub innego zboża w procesie powolnej fermentacji. Hebrajskie słowo sòweʼ, tłumaczone na „piwo pszenne”, może też znaczyć „trunek” (Iz 1:22, przyp. w NW; Oz 4:18, przyp. w NW; Nah 1:10, przyp. w NW).

Z tabliczek klinowych wynika, że sztukę warzenia piwa znano w starożytnej Mezopotamii już w trzecim tysiącleciu p.n.e. Gdy Abraham dotarł do Egiptu, prawdopodobnie piwo było tam już popularne. Jakiś czas później Ramzes III tak je cenił, że co roku składał w ofierze swym bogom ok. 114 000 l tego napoju. Odnaleziono wiele filistyńskich kufli do piwa z charakterystycznym dziobkiem i dziurkami do odcedzania. Poszczególne narody najprawdopodobniej warzyły piwo o rozmaitym smaku — słodkie, ciemne, aromatyzowane, musujące, korzenne. Podawano je na zimno lub gorąco, bardzo gęste bądź też rozcieńczone wodą (zob. WINO I MOCNY NAPÓJ).

Śródlądowa kraina w pd. części Azji Mniejszej. Pizydia leżała w górzystym regionie w zach. części gór Taurus; na pd. graniczyła z Pamfilią, na pn. z Frygią Galacką, na zach. z Karią i Licją, a na wsch. z Likaonią. Ciągnęła się jakieś 190 km ze wsch. na zach. i miała ok. 80 km szerokości. Strome pasma górskie były poprzecinane dolinami i górskimi rzekami, a cały teren pokrywały lasy i pastwiska.

Pizydię zamieszkiwały wojownicze plemiona, z których wywodziły się bandy rozbójników. Ci górale nie dawali się ujarzmić i niechętnie przyjmowali kulturę grecką czy rzymską. Zadanie opanowania ich Rzymianie powierzyli królowi Galacji Amyntasowi, ale ten zmarł, zanim zdołał tego dokonać. W 25 r. p.n.e. Pizydia weszła w skład rzymskiej prowincji Galacja, a w 6 r. p.n.e. kolonie znajdujące się na jej terenie obsadzono załogami wojskowymi, żeby utrzymać kontrolę nad miejscową ludnością. Ośrodkiem władzy nad tymi koloniami była Antiochia, położona blisko granicy Pizydii z Frygią (zob. ANTIOCHIA 2). W 74 r. n.e. pd. część Pizydii została przyłączona do prowincji rzymskiej obejmującej Pamfilię i Licję. Część pn. dalej należała do Galacji, a po czasach apostolskich weszła w skład nowej prowincji, którą nazwano Pizydia.

Apostoł Paweł przewędrował Pizydię podczas swej pierwszej podróży misjonarskiej, gdy pokonując góry, dotarł z leżącej na wybrzeżu Pamfilii