się Scytowie: „Odcinają sobie kawałek ucha, strzygą wkoło włosy, robią nacięcia dokoła ramion, rozdrapują sobie czoło i nos i lewą rękę przebijają strzałą” (Dzieje, IV, 71).

Zadawanie sobie ran nie ograniczało się jednak do obrzędów żałobnych. Prorocy Baala w nadziei, że odpowie on na ich błagania, ‛zgodnie ze swym zwyczajem robili sobie nacięcia sztyletami i dzidami, aż krew po nich spływała’ (1Kl 18:28). Podobne rytuały odprawiały inne starożytne ludy. Herodot np. donosi, że podczas święta Izydy mieszkający w Egipcie Karowie rozcinali sobie nożem czoło (Dzieje, II, 61).

Prawo Boże wyraźnie zabraniało robienia sobie nacięć na ciele ze względu na zmarłych (Kpł 19:28; 21:5; Pwt 14:1). Zakaz ten wynikał z faktu, że Izraelici stanowili święty lud Jehowy, Jego szczególną własność (Pwt 14:2). Dlatego musieli pozostawać wolni od wszelkich bałwochwalczych praktyk. Poza tym takie skrajne przejawy żalu, połączone z zadawaniem sobie ran, byłyby niestosowne dla ludzi, którzy dobrze znali rzeczywisty stan zmarłych oraz mieli nadzieję na zmartwychwstanie (Dn 12:13; Heb 11:19). Zakaz dokonywania samookaleczeń przypominał też Izraelitom o stosownym szacunku dla ludzkiego ciała, stworzonego przecież przez Boga.

Najwyraźniej jednak Izraelici niekiedy lekceważyli prawo Boże zabraniające robienia sobie nacięć na ciele (Jer 41:5; por. Mi 5:1).

Mężczyzna piastujący nadrzędne stanowisko, będący np. dziedziczną głową plemienia lub domu patriarchalnego. Hebrajskie nasíʼ bywa w Biblii tłumaczone na „książę”, „wódz”, „władca” lub „naczelnik” (zob. WÓDZ, DOSTOJNIK, KSIĄŻĘ). „Naczelnikami” nazywano zwierzchników 12 plemion izraelskich (Lb 1:16; Joz 22:14). Określenie to odnosi się także do głów 12 rodów wywodzących się od Ismaela (Rdz 17:20; 25:16). Tytułu tego użyto też w odniesieniu do królów Salomona i Sedekiasza (1Kl 11:34; Eze 21:25). Hetyci nazwali Abrahama „naczelnikiem Bożym”, czyli „potężnym naczelnikiem”, co było oznaką wielkiego szacunku (Rdz 23:6, przyp. w NW).

Za czasów Mojżesza naczelnicy przewodzili wielbieniu Boga i reprezentowali lud przed Mojżeszem, kapłanami i Jehową. Na zwiadowców, którzy mieli zbadać Ziemię Obiecaną, Mojżesz wybrał po naczelniku z każdego plemienia (z wyjątkiem plemienia Lewiego). Niepomyślne sprawozdanie dziesięciu niewiernych zwiadowców miało wielki wpływ na lud (Lb 13:2-16, 25-33). Potem 250 naczelników spośród synów Izraela przyłączyło się do buntu Koracha, który uzurpował sobie prawo do kapłaństwa, powierzonego domowi Aarona (Lb 16:2, 10, 17, 35). Naczelnicy uczestniczyli też w zawieraniu przymierza między Izraelem a Gibeonitami (Joz 9:15, 18). Gdy Jozue wprowadził już Izraela do Kanaanu i podbił tamtejsze narody, naczelnicy odegrali istotną rolę przy podziale ziemi (Lb 34:18; Joz 14:1). Eleazar, syn Aarona, został ustanowiony naczelnikiem nad głowami domów patriarchalnych z plemienia Lewiego, przez co stał się ‛naczelnikiem naczelników’ (Lb 3:32). Z okazji wprowadzenia Arki Przymierza do nowo zbudowanej świątyni król Salomon zgromadził w Jerozolimie wszystkich naczelników plemion (1Kl 8:1).

Izraelici mieli otaczać naczelników stosownym szacunkiem; nie wolno im było źle o nich mówić (Wj 22:28). Kiedy Paweł był sądzony przez Sanhedryn, arcykapłan Ananiasz kazał stojącym obok apostoła uderzyć go w twarz. Paweł rzekł mu wtedy: „Uderzy cię Bóg, ściano pobielana”, nie zdawał sobie jednak sprawy, do kogo się zwraca. Kiedy mu to uświadomiono, oznajmił: „Bracia, nie wiedziałem, że to arcykapłan. Jest bowiem napisane: ‚Nie wolno ci źle mówić o władcy twego ludu’” (Dz 23:1-5).

Chociaż naczelnicy zasługiwali na szczególny szacunek, nie stali ponad prawem Bożym. Jeśli zgrzeszyli przeciw niemu, musieli się zastosować do odpowiednich przepisów. Ze względu na ich odpowiedzialne stanowisko oraz wpływ, jaki ich zachowanie i przykład wywierały na drugich, mieli składać inne ofiary za swe nieumyślne grzechy. Zwykli Izraelici ofiarowywali kózkę lub owieczkę, arcykapłan — młodego byka, a naczelnik — koziołka (Kpł 4:3, 22, 23, 27, 28, 32).

Wizja Ezechiela. O pewnym naczelniku nadmieniono też w proroczej wizji opisanej w rozdz. 44-48 Księgi Ezechiela. Przedstawiono w niej pas ziemi przeznaczony na ośrodek zarządzania i rozciągający się od rzeki Jordan i Morza Martwego na wsch. do Morza Śródziemnego na zach. Na pn. i pd. znajdowały się równoległe pasy ziemi przydzielone poszczególnym plemionom izraelskim. W tym środkowym pasie wytyczono kwadrat o boku długości 25 000 łokci (13 km), zwany „daniną”, który podzielono jeszcze na trzy części: północną przyznano Lewitom niebędącym kapłanami, w środkowej znajdowało się sanktuarium Jehowy, a w południowej — miasto (zob. ŁOKIEĆ; ŚWIĘTA DANINA). „Naczelnikiem” był najwyraźniej władca tego miasta.

Warto zauważyć, że w wizji tej miasto było oddzielone od świątyni, czyli sanktuarium. Poza tym „naczelnik” nie był kapłanem, na co wskazuje okoliczność, że to kapłani składali „jego całopalenie i jego ofiary współuczestnictwa” (Eze 46:2). Dlatego miasto opisane w wizji Ezechiela nie może wyobrażać niebiańskiego rządu złożonego z Jezusa Chrystusa oraz jego współkrólów i współkapłanów. Wydaje się raczej, że obrazuje ono ziemski, widzialny ośrodek zarządzania, działający pod kierownictwem niebiańskiego Królestwa. W takim razie „naczelnik” oznaczałby tych, którzy zostali zamianowani na „książąt”, czyli widzialnych przedstawicieli tego niebiańskiego rządu (Ps 45:16; Iz 32:1, 2).

Pojemniki do przechowywania cieczy i materiałów sypkich (1Kl 17:10; Est 1:7; Jer 40:10); niektóre miały pokrywy (Lb 19:15). Na ogół były wykonywane z gliny, drewna, metalu lub kamienia (Kpł 6:28; 15:12; Lb 7:85; 1Kl 10:21; Mt 26:7). W powszechnym użyciu były dzbany i naczynia „w kształcie czasz” (Iz 22:24), worki (Rdz 42:25; Ag 1:6), kosze (Mk 8:19, 20; 2Ko 11:33), bukłaki (Sdz 4:19; Łk 5:37, 38), wiadra i czerpaki (Lb 24:7; Jn 4:11; zob. PRZYBORY).

Dzbany, butle i flakony. Dzbany — głębokie, cylindryczne naczynia z jednym, dwoma lub nawet czterema uchwytami — były zazwyczaj wykonane z gliny (Iz 30:14; Lam 4:2), a czasami z kamienia (Jn 2:6). Typowy duży dzban z czasów królestw Judy i Izraela miał ok. 65 cm wysokości i ok. 40 cm średnicy. Niektóre miały dziobek do nalewania (por. 2Kl 4:2), a inne były stawiane na stojaku i używane jako garnki (Kpł 11:35). W dzbanach trzymano zarówno płyny — np. wodę i oliwę (1Kl 18:33; 2Kl 4:2), w dużych także wino (1Sm 10:3; 25:18; 2Sm 16:1; Jer 13:12) — jak i substancje sypkie, m.in. mąkę (1Kl 17:12). Czasami przechowywano w nich dokumenty, np. akty kupna (Jer 32:13-15). W ten sposób w okolicy Kumran niedaleko Morza Martwego zostały zachowane pewne starożytne dokumenty, a wśród nich słynny zwój zawierający Księgę Izajasza.

Dzbany na wodę (1Sm 26:11, 12, 16; 1Kl 19:6), flakony i butle (1Sm 10:1; 1Kl 14:3; 2Kl 9:3; Jer 19:1, 10) na ogół były gliniane. Starożytne butle i flakony miały różne kształty i rozmiary; często były zakończone szyjką zamykaną korkiem lub zatyczką. W Egipcie używano ozdobnych flakonów z alabastru, kości, brązu, glinek ceramicznych, kamienia, kości słoniowej, srebra, szkła lub złota. W starożytnej Asyrii wyrabiano je ze szkła, a w innych krajach biblijnych zazwyczaj z gliny.

Czasze, misy i półmiski. W czaszach podawano wino (Am 6:6), mleko (Sdz 5:25) i wodę (Sdz 6:38). Robiono je z gliny, kamienia lub metalu. Niektóre misy biesiadne były wykonane z glinek ceramicznych. Jak wynika ze znalezisk archeologicznych, czasze z okresu królestw judzkiego i izraelskiego miały ok. 20 cm wysokości i ok. 40 cm średnicy przy górnej krawędzi; mogły też mieć cztery uchwyty. Misy i półmiski były zapewne płytsze niż czasze (Wj 25:29; 37:16; Lb 4:7; 7:84, 85; Mt 14:8, 11; Mk 6:25, 28).

Kielichy i kubki. Te stosunkowo nieduże naczynia do picia płynów na ogół wykonywano z gliny, a czasem także z metalu (Prz 23:31; Jer 35:5; Mk 9:41). Zazwyczaj były to płytkie miseczki pozbawione uchwytów, niekiedy kształtem dopasowane do ręki. Kubki z uchwytem mogły też służyć za czerpaki.

Znaczenie przenośne. Salomon napisał, że w chwili śmierci „stłucze się dzban u źródła”. Najwyraźniej chodziło mu o serce, które po śmierci przestaje podtrzymywać krążenie krwi w organizmie. Jest bezużyteczne niczym rozbity dzban, w którym nie można przechowywać wody. Również mózg przestaje wtedy funkcjonować i ulega rozkładowi, do czego nawiązują słowa „rozbije się złota czasza” (zapewne czaszka wraz z mieszczącym się w niej mózgiem) (Kzn 12:6, 7).

Naczynia. Pismo Święte często nazywa naczyniami ludzi (Dz 9:15). Chrześcijanie przypominają kruche naczynia gliniane, w których umieszczono chwalebny skarb — służbę (2Ko 4:7). Kobiety nazwano „naczyniem słabszym”. Dlatego chrześcijańscy mężowie, biorąc pod uwagę fizyczne ograniczenia żon — jak to uczynił Jehowa w Prawie danym Izraelowi (Kpł 18:19; 20:18) — postępują z nimi „stosownie do wiedzy, darząc je szacunkiem jako naczynie słabsze, żeńskie” (1Pt 3:7).

Chrześcijanin powinien trzymać się z dala od naczyń „do celu niezaszczytnego” (osób, które nie postępują właściwie) i starać się żyć zgodnie z wolą Jehowy. Wtedy będzie „naczyniem do celu zaszczytnego, uświęconym, użytecznym dla swego właściciela, przygotowanym do wszelkiego dobrego dzieła” (2Tm 2:20, 21). To, że Jehowa nie sprowadza natychmiastowej zagłady na „naczynia srogiego gniewu”, czyli na niegodziwych, umożliwia ocalenie ludzi szczerze usposobionych, gdyż daje czas na ukształtowanie ich jako „naczynia miłosierdzia” (Rz 9:17-26).

Kielich. Kielich często symbolizuje odpłatę od Boga lub Jego gniew. Z takiego kielicha mają pić niegodziwcy: poszczególni ludzie, całe miasta, a nawet ludy i narody (Ps 11:6; 75:8; Iz 51:17,