armią w sile 400 000 ludzi. Pomimo dwukrotnej przewagi liczebnej przeciwnika Judejczycy odnieśli zwycięstwo, „gdyż oparli się na Jehowie”. Izrael stracił wtedy 500 000 wojowników (2Kn 13:3-18).

Oprócz bratobójczych konfliktów oba królestwa prowadziły też wojny z okolicznymi narodami pogańskimi. Izrael był zmuszony utrzymywać stałą armię ze względu na napięte stosunki z graniczącą od północy Syrią (2Kl 13:4-7). Juda również musiała się bronić przed najazdami pogan. Pewnego razu wtargnęli do niej Egipcjanie i zabrali wielkie łupy (1Kl 14:25-27). Kiedy indziej przeciwko Judzie wyruszyli Etiopczycy z wojskiem liczącym 1 000 000 żołnierzy i 300 rydwanów. Król Asa miał tylko 580 000 wojowników, ale gdy „począł wołać do Jehowy, swego Boga”, „Jehowa rozgromił Etiopczyków”, tak iż nikt z nich nie został przy życiu (2Kn 14:8-13).

Podobnie gdy Ammonici, Moabici i Ammonimici wyruszyli przeciwko Jehoszafatowi, ten — chociaż miał armię liczącą 1 160 000 ludzi — „zwrócił swe oblicze, by szukać Jehowy”, i otrzymał zapewnienie: „Nie wasza jest ta bitwa, lecz Boża” (2Kn 17:12-19; 20:1-3, 15). Wydarzyło się wtedy coś niespotykanego w dziejach wojen — wyszkoleni śpiewacy „wyszli przed zbrojnych”, śpiewając: „Wysławiajcie Jehowę”. Zdezorientowani wrogowie nawzajem się powybijali (2Kn 20:21-23).

Rzymskie. Armia rzymska, której liczebność za rządów Augusta szacuje się na 300 000, została zorganizowana zupełnie inaczej niż armie wcześniejszych mocarstw. Zasadniczą jednostkę wojskową stanowił legion. Nie była to wyspecjalizowana część jakichś większych sił zbrojnych, lecz duży, samodzielny oddział. Czasami legiony walczyły wspólnie, łącząc swe siły i zasoby pod jednym dowództwem — np. oblężenie Jerozolimy w 70 r. n.e. prowadziły cztery legiony pod wodzą Tytusa. Ale na ogół legiony pełniły służbę oddzielnie i każdy z nich realizował własne zadania. Legionistów wspierały oddziały pomocnicze zwane auxilia, rekrutowane spośród mieszkańców imperium niemających obywatelstwa rzymskiego — często byli to ochotnicy z miejscowej prowincji. Auxilia wspierane przez legiony stacjonowały wzdłuż granic cesarstwa. Żołnierzom kończącym służbę w tych wojskach posiłkowych przyznawano w nagrodę obywatelstwo rzymskie.

W różnych okresach dziejów liczba legionów się zmieniała i wynosiła od 25 (lub mniej) do 33. Również ich liczebność wahała się od 4000 do 6000 żołnierzy (w I w. n.e. było ich na ogół 6000). Dlatego w Biblii słowo „legion” zapewne oznacza dużą, bliżej nieokreśloną liczbę (Mt 26:53; Mk 5:9; Łk 8:30). Każdy legion rzymski miał własnego dowódcę, odpowiedzialnego jedynie przed cesarzem, oraz sześciu trybunów (gr. chilíarchos: „dowódca wojskowy”, NŚ) (Mk 6:21; Jn 18:12; Dz 21:32 do 23:22; 25:23; zob. DOWÓDCA WOJSKOWY).

Legion składał się z dziesięciu oddziałów zwanych kohortami. W związku z tym Biblia wspomina o „oddziale italskim” i „oddziale Augusta” (Dz 10:1; 27:1; zob. AUGUSTA, ODDZIAŁ). Gdy w r. 44 n.e. zmarł Herod Agryppa, w Cezarei stacjonowało pięć kohort. Prócz tego legion dzielił się na 60 centurii, które zwykle liczyły po 100 ludzi i podlegały rozkazom centurionów, czyli setników. Na tych cenionych oficerach spoczywała odpowiedzialność za szkolenie żołnierzy (Mt 8:5-13; 27:54; Dz 10:1; 21:32; 22:25, 26; 23:17, 23; 24:23; 27:1, 6, 11, 31, 43; zob. SETNIK). W każdym legionie było też dziesięciu żołnierzy do specjalnych poruczeń, którzy pełnili obowiązki straży przybocznej, posłańców, a czasem egzekutorów (Mk 6:27).

Legiony rzymskie miały swoje godła i znaki z wizerunkami orłów lub innych zwierząt; później dołączono do nich także posążki cesarza. Symbole te miały znaczenie religijne — były uważane za tak święte i nietykalne, że oddawano im cześć i broniono kosztem życia. Z tych powodów Żydzi gwałtownie sprzeciwiali się ich obecności w Jerozolimie.

Pierwsi chrześcijanie. Pierwsi chrześcijanie odmawiali służby w wojsku rzymskim, zarówno w legionach, jak i w oddziałach pomocniczych (auxilia), gdyż uważali ją za całkowicie sprzeczną z naukami chrystianizmu. Justyn Męczennik, żyjący w II w. n.e., napisał: „My, cośmy myśleli tylko o wojnie, mężobójstwie i wszelkiej niegodziwości, myśmy wszyscy po całej ziemi przekuli narzędzia wojenne, miecze, na pługi, a oszczepy na sprzęty rolnicze” (Apologja. Dialog z Żydem Tryfonem, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1926, s. 295). A Tertulian (ok. 200 n.e.) w jednym ze swych traktatów zastanawia się, „czy w ogóle przystoi chrześcijanom uczestniczyć w wojnach”, i wykazuje, iż Biblia nie pozwala im nawet wstąpić do wojska, po czym podsumowuje: „Wykluczam pełnienie przez nas służby wojskowej” (De corona, XI).

„Ze starannego przeglądu wszystkich dostępnych informacji wynika, że do czasów Marka Aureliusza [121-180 n.e.] żaden chrześcijanin nie został żołnierzem; żaden też żołnierz, gdy stał się chrześcijaninem, nie pozostawał w służbie wojskowej” (E. W. Barnes, The Rise of Christianity, 1947, s. 333). „Obecnie byłoby niezmiernie trudno udowodnić, że w okresie pomiędzy rokiem 60 a 165 n.e. choć jeden chrześcijanin był żołnierzem; (...) co najmniej do panowania Marka Aureliusza żaden ochrzczony chrześcijanin nie został żołnierzem” (C. J. Cadoux, The Early Church and the World, 1955, ss. 275, 276). „Nawet w II wieku wyznawcy chrystianizmu (...) twierdzili, że służby wojskowej nie da się pogodzić z chrystianizmem” (G. Ferrero i C. Barbagallo, A Short History of Rome, 1919, s. 382). „Chrześcijanie zachowywali się zupełnie inaczej niż Rzymianie. (...) Ponieważ Chrystus głosił pokój, nie zgadzali się na służbę wojskową” (N. Platt i M. J. Drummond, Our World Through the Ages, 1961, s. 125). „Pierwsi chrześcijanie uważali walkę za coś złego i dlatego nie służyli w wojsku, nawet jeśli cesarstwo potrzebowało żołnierzy” (R. i W. M. West, The New World’s Foundations in the Old, 1929, s. 131). „Chrześcijanie (...) uchylali się od piastowania urzędów publicznych oraz od służby wojskowej” (The Great Events by Famous Historians, red. R. Johnson, 1905, t. III, s. 246; wstęp wydawcy do części „Prześladowanie chrześcijan w Galii, A.D. 177”). „Wpajając sobie zasady biernego posłuszeństwa, [chrześcijanie] odmawiali wzięcia jakiegokolwiek czynnego udziału w administracji państwowej Cesarstwa i w jego obronie zbrojnej (...) Niemożliwością było, aby chrześcijanin mógł zostać żołnierzem, dostojnikiem państwowym bądź władcą, nie wyrzekając się tym samym obowiązku bardziej uświęconego” (E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, tłum. Z. Kierszys, Warszawa 1975, t. 2, s. 37).

Zastępy niebiańskie. Określenie „wojsko” lub „zastępy” (rozumiane jako wielka zorganizowana grupa) odnoszone jest w Biblii także do literalnych gwiazd, a jeszcze częściej do ogromnych rzesz anielskich stworzeń duchowych, podlegających władzy Jehowy Boga (Rdz 2:1; Neh 9:6). W Pismach Hebrajskich 283 razy występuje wyrażenie „Jehowa Zastępów” (po raz pierwszy w 1Sm 1:3), a jego odpowiednik pojawia się też dwukrotnie w Pismach Greckich (Rz 9:29; Jak 5:4; zob. JEHOWA ZASTĘPÓW). W odniesieniu do anielskich wojowników używa się w Biblii takich terminów, jak „legiony”, „rydwany wojenne”, „konnica” itp. (2Kl 2:11, 12; 6:17; Mt 26:53). Samych „rydwanów wojennych Boga są dziesiątki tysięcy, krocie tysięcy” (Ps 68:17). Te niewidzialne wojska są niezwyciężone. Pewien „książę wojska Jehowy”, mający w ręku dobyty miecz, ukazał się Jozuemu i przekazał mu wskazówki, jak zdobyć Jerycho (Joz 5:13-15). Zaledwie jeden anioł reprezentujący te niebiańskie zastępy zgładził w ciągu jednej nocy 185 000 Asyryjczyków (2Kl 19:35). Kiedy wybuchła wojna w niebie, Michał i jego aniołowie zrzucili na ziemię Szatana i demony (Obj 12:7-9, 12). A gdy ‛wojska w niebie’ pod wodzą „Króla królów i Pana panów” sprowadzą zagładę na „bestię oraz królów ziemi i ich wojska”, nikt nie zdoła się przed nimi uchować (Obj 19:14, 16, 19, 21). Jednakże te potężne, niewidzialne zastępy Jehowy zapewniają ochronę Jego wiernym sługom na ziemi (2Kl 6:17; Ps 34:7; 91:11; Dn 6:22; Mt 18:10; Dz 12:7-10; Heb 1:13, 14).

Zobacz też BROŃ, ZBROJA; WOJNA; ŻOŁNIERZ.

Ponieważ Jehowa jest Bogiem Wszechmocnym, Suwerennym Władcą nieba i ziemi oraz Stwórcą wszechrzeczy, tylko On dysponuje absolutną, nieograniczoną wolnością (Rdz 17:1; Jer 10:7, 10; Dn 4:34, 35; Obj 4:11). Wszystkie inne istoty muszą działać w obrębie określonych granic i podporządkować się Jego powszechnym prawom (Iz 45:9; Rz 9:20, 21). Można do nich zaliczyć grawitację, prawa rządzące reakcjami chemicznymi, oddziaływanie Słońca, wzrost, prawa moralne, a także prawa i czyny innych, które mają wpływ na naszą wolność. A zatem wolność wszystkich stworzeń Bożych jest względna.

Istnieje jednak różnica między ograniczoną wolnością a niewolą. Wolność w granicach wyznaczonych przez Boga daje szczęście; tkwienie w niewoli stworzeń, niedoskonałości, słabości lub błędnych ideologii przynosi ucisk i zgryzotę. Wolności nie należy też mylić z samowolą, czyli lekceważeniem praw Bożych i samodzielnym decydowaniem o tym, co dobre, a co złe. Prowadzi to do naruszania cudzych praw i wywołuje kłopoty. Świadczą o tym skutki niezależnego, samowolnego działania Adama i Ewy, do którego nakłonił ich Wąż w ogrodzie Eden (Rdz 3:4, 6, 11-19). Prawdziwa wolność jest ograniczona prawem — prawem Bożym, które pozwala człowiekowi w pełni cieszyć się życiem w sposób stosowny, budujący i pożyteczny, uwzględnia też prawa innych i tym samym przyczynia się do ich szczęścia (Ps 144:15; Łk 11:28; Jak 1:25).

Bóg wolności. Jehowa jest Bogiem wolności. Wyzwolił Izraelitów z niewoli w Egipcie. Zapowiedział im, że dopóki będą przestrzegać Jego przykazań, niczego im nie zabraknie (Pwt 15:4, 5). Dawid wspomniał o „wolności od trosk” w wieżach mieszkalnych Jerozolimy (Ps 122:6, 7). Prawo Mojżeszowe przewidywało, że Hebrajczyk, który zubożał, mógł się zaprzedać w niewolę, aby zapewnić byt sobie i rodzinie, ale w siódmym roku służby odzyskiwał wolność (Wj 21:2). W roku jubileuszowym (przypadającym co 50 lat) ogłaszano