zach. brzegu przed zbiegającymi się ścianami wody, ale te wciąż się przybliżały, aż w końcu całkowicie zakryły wszystkie rydwany wojenne i jeźdźców z armii faraona; nie ocalał ani jeden.

Oczywiście takie gwałtowne zatopienie nie mogło się zdarzyć na bagnach. Poza tym w płytkich moczarach ciała zmarłych nie zostałyby wyrzucone na brzeg, a tak się właśnie stało, gdyż czytamy, że „Izrael zobaczył Egipcjan martwych na brzegu morza” (Wj 14:22-31; MAPA i ILUSTRACJA, t. 1, s. 537).

Wody „zakrzepły”. Zgodnie z biblijnym opisem rozkołysane wody zakrzepły, by umożliwić Izraelitom przejście (Wj 15:8). Słowo „zakrzepły” zostało też użyte w Biblii warszawskiej oraz w Biblii Tysiąclecia. Słownik współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja tak wyjaśnia znaczenie wyrazu „zakrzepnąć”: „przejść od stanu ciekłego do stanu stałego najczęściej w wyniku obniżenia temperatury, ostudzenia”; Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego uzupełnia jeszcze: „stwardnieć, zsiąść się, ściąć się”. Hebrajskie słowo przetłumaczone w Księdze Wyjścia na „zakrzepnąć” występuje w Hioba 10:10 w odniesieniu do zsiadania się mleka. A zatem użycie go nie musi oznaczać, że ściany wody zmieniły się w lód; być może konsystencją przypominały galaretę lub zsiadłe mleko. Nie było żadnych widocznych zapór podtrzymujących wody Morza Czerwonego, wydawało się więc, że woda się ścięła i zastygła — utworzyła niejako mur i nie zalewała przechodzących Izraelitów. Właśnie tak wyglądało to w oczach Mojżesza, gdy silny wiatr wsch. rozdzielił morze i wysuszył jego dno, by nie było ani grząskie, ani skute lodem i by tłum Izraelitów mógł po nim łatwo przejść.

Ponieważ ten morski korytarz miał odpowiednią szerokość, obóz izraelski, liczący przypuszczalnie trzy miliony osób, nad ranem w całości dotarł do wsch. wybrzeża. Wówczas zakrzepłe wody zostały uwolnione i z dwóch stron zalały Egipcjan. Izraelici stali na brzegu, podziwiając niezwykły sposób, w jaki Jehowa ocalił ich z rąk ówczesnego mocarstwa światowego. Zrozumieli, że dosłownie spełniły się słowa Mojżesza: „Egipcjan, których dzisiaj widzicie, już więcej nie zobaczycie, nie, nigdy więcej” (Wj 14:13).

Za sprawą tego spektakularnego przejawu swej potęgi Jehowa wywyższył swoje imię i wyzwolił Izraelitów. Gdy już wszyscy byli bezpieczni na wsch. brzegu Morza Czerwonego, Mojżesz z synami Izraela zaczęli śpiewać, a kobiety z siostrą Mojżesza, prorokinią Miriam, na czele wtórowały im na tamburynach i tańczyły (Wj 15:1, 20, 21). Izraelici zostali całkowicie uwolnieni od swych nieprzyjaciół. Kiedy wychodzili z Egiptu, nie doznali krzywdy od człowieka ani od zwierzęcia; nawet żaden pies na nich nie warknął ani ‛nie ruszył przeciw nim językiem’ (Wj 11:7). Chociaż w Księdze Wyjścia nie ma wzmianki o tym, czy sam faraon również wszedł w morze ze swą armią i zginął, to Psalm 136:15 donosi, iż Jehowa ‛strząsnął w Morze Czerwone faraona z jego wojskiem’.

Pierwowzór późniejszych wydarzeń. Wyprowadzając Izraela z Egiptu zgodnie z obietnicą daną Abrahamowi, Jehowa dowiódł, że uważa ten naród za swego syna, tak jak powiedział do faraona: ‛Izrael jest moim pierworodnym’ (Wj 4:22). Później oznajmił: „Gdy Izrael był chłopcem, umiłowałem go i z Egiptu wezwałem mego syna” (Oz 11:1). To nawiązanie do izraelskiego exodusu było zarazem proroctwem, które ziściło się po śmierci Heroda, kiedy to Józef i Maria wrócili z Jezusem z Egiptu i zamieszkali w Nazarecie. Historyk Mateusz odniósł proroctwo Ozeasza do tego wydarzenia, pisząc o Józefie: „Pozostał tam aż do śmierci Heroda, żeby się spełniło to, co Jehowa powiedział przez swego proroka, mówiąc: ‚Z Egiptu wezwałem mego syna’” (Mt 2:15).

Apostoł Paweł wymienił wyjście z Egiptu wśród innych przeżyć, które spotkały Izraelitów jako przykład lub pierwowzór (1Ko 10:1, 2, 11). A zatem zapowiadało ono coś większego. Izrael cielesny wyobraża w Biblii Izrael duchowy, Izrael Boży (Gal 6:15, 16). Poza tym Mojżesz wspomniał o pojawieniu się proroka takiego jak on (Pwt 18:18, 19). Żydzi spodziewali się, że będzie to wybitny wódz i wyzwoliciel, a apostoł Piotr utożsamił z tym Większym Mojżeszem Jezusa Chrystusa (Dz 3:19-23). Tak więc wyzwolenie Izraelitów nad Morzem Czerwonym i zniszczenie armii egipskiej musi mieć odpowiednik w uwolnieniu Izraela duchowego z symbolicznego Egiptu i pokonaniu wrogów za sprawą potężnego cudu dokonanego przez Jezusa Chrystusa. I jak to, co Jehowa sprawił nad Morzem Czerwonym, przyczyniło się do wywyższenia Jego imienia, tak wyobrażone w ten sposób znacznie donioślejsze wydarzenia jeszcze bardziej i na jeszcze większą skalę rozsławią to imię (Wj 15:1).

Oficjalne pozbawienie kogoś członkostwa w jakiejś organizacji lub usunięcie z jakiejś społeczności. Zasady wykluczania ze swego grona przestrzegają różne ugrupowania religijne i mają do tego prawo, tak samo jak różne organy władzy mają prawo do orzekania kary śmierci, deportacji lub pozbawienia obywatelstwa. W zborze ludu Bożego wykluczenie ma na celu zachowanie czystości doktrynalnej i moralnej. Stosowanie wspomnianego prawa jest niezbędne dla dalszego istnienia organizacji Bożej, zwłaszcza zboru chrześcijańskiego. Żeby mógł on reprezentować Boga i służyć Mu za narzędzie, musi zachowywać czystość i cieszyć się Jego łaską. W przeciwnym razie Bóg mógłby usunąć cały zbór (1Ko 5:5, 6; Obj 2:5).

Przez Jehowę. Niejednokrotnie sam Jehowa Bóg kogoś wykluczał lub skądś usuwał. Po ogłoszeniu wyroku śmierci wypędził Adama i jego żonę z ogrodu Eden (Rdz 3:19, 23, 24). Wygnał Kaina, który odtąd był tułaczem i uciekinierem na ziemi (Rdz 4:11, 14, 16). Nieposłusznych aniołów wtrącił do Tartaru, stanu gęstej ciemności, gdzie są zachowani na sąd (2Pt 2:4). W Izraelu jednego dnia zginęło dwadzieścia trzy tysiące rozpustników (1Ko 10:8). Na rozkaz Boży uśmiercono Achana za to, że ukradł rzeczy poświęcone Jehowie (Joz 7:15, 20, 21, 25). Lewita Korach razem z Datanem i Abiramem z plemienia Rubena zostali zgładzeni za bunt, a Miriam została dotknięta trądem i w końcu też mogłaby ponieść śmierć, gdyby Mojżesz się za nią nie wstawił. Została jednak odłączona od obozu Izraela i poddana siedmiodniowej kwarantannie (Lb 16:27, 32, 33, 35; 12:10, 13-15).

W Prawie Mojżeszowym. Za ciężkie i rozmyślne przekroczenie prawa Bożego przekazanego przez Mojżesza winowajca mógł zostać zgładzony (Kpł 7:27; Lb 15:30, 31). Wykroczenia, za które przewidywano karę śmierci, obejmowały odstępstwo, bałwochwalstwo, cudzołóstwo, spożywanie krwi i morderstwo (Kpł 17:14; 20:10; Lb 35:31; Pwt 13:12-18).

Prawo przewidywało, że do skazania kogoś na śmierć potrzebne były zeznania przynajmniej dwóch świadków (Pwt 19:15). Świadkowie ci mieli pierwsi rzucić w takiego człowieka kamieniem (Pwt 17:7). Stanowiło to dowód ich szczerej troski o przestrzeganie prawa Bożego i o czystość zboru, a także odstraszało przed składaniem fałszywego, niefrasobliwego lub pochopnego świadectwa.

Sanhedryn i synagogi. W okresie ziemskiej służby Jezusa rolę sądów rozpatrujących sprawy osób winnych łamania prawa żydowskiego pełniły synagogi. Najwyższym sądem był Sanhedryn. Pod panowaniem Rzymian Żydzi nie mieli pod tym względem tak rozległej władzy jak za czasów rządów teokratycznych. Nawet jeśli Sanhedryn uznał, że ktoś zasługuje na karę śmierci, nie zawsze można ją było wykonać, a to z powodu ograniczeń nałożonych przez Rzymian. W synagogach żydowskich istniały trzy rodzaje wykluczenia albo ekskomuniki. Pierwszy z nich nosił nazwę niddúj i obowiązywał przez stosunkowo krótki czas — pierwotnie tylko przez 30 dni. Osoba ukarana w ten sposób była pozbawiona niektórych przywilejów. Mogła chodzić do świątyni, ale podlegała pewnym ograniczeniom i nikomu z wyjątkiem najbliższej rodziny nie wolno się było zbliżać do niej na mniej niż 4 łokcie (ok. 2 m). Drugi rodzaj, surowszy, zwano chérem, co oznacza coś poświęconego Bogu lub obłożonego klątwą. Człowiek ukarany w ten sposób nie mógł nauczać ani uczyć się w towarzystwie innych, nie wolno mu też było przeprowadzać żadnych transakcji handlowych z wyjątkiem zakupu rzeczy niezbędnych do życia. Nie był jednak zupełnie odłączony od społeczności żydowskiej i miał szansę na powrót. Trzeci rodzaj ekskomuniki, szammattáʼ, polegał na całkowitym odcięciu od zboru. Zdaniem niektórych dwie ostatnie formy ekskomuniki niczym się od siebie nie różniły.

Winowajca, którego całkowicie odrzucono, był uważany za godnego śmierci, nawet jeśli Żydzi nie mieli prawa pozbawić go życia. Mimo to wykluczenie było w środowisku żydowskim potężną bronią. Jezus przepowiedział, że jego naśladowcy będą wykluczani z synagog (Jn 16:2). Ze strachu przed taką ekskomuniką niektórzy Żydzi, nawet sprawujący władzę, nie wyznawali, iż jest Chrystusem (Jn 9:22, zob. przyp. w NW; 12:42). Karę tę zastosowano wobec ślepego, którego Jezus uzdrowił i który się o nim z uznaniem wypowiadał (Jn 9:34).

Podczas swej ziemskiej służby Jezus podał konkretne wskazówki, jak postąpić, gdy popełniono przeciw komuś poważny grzech, ale ze względu na jego naturę nie trzeba było angażować zboru żydowskiego, jeśli tylko odpowiednio załatwiono sprawę (Mt 18:15-17). Należało dołożyć usilnych starań, żeby pomóc winowajcy, a jednocześnie chronić zbór przed zatwardziałymi grzesznikami. Jedynym zborem Bożym, który wtedy istniał, był zbór Izraela. ‛Powiedzenie zborowi’ nie oznaczało, że cały naród albo choćby wszyscy Żydzi z danej społeczności mieli uczestniczyć w sądzeniu winowajcy. Obowiązek taki spoczywał na starszyźnie żydowskiej (Mt 5:22). Jeśli ktoś nie chciał posłuchać nawet tych odpowiedzialnych mężczyzn, należało go traktować „po prostu jak człowieka z narodów i jak poborcę podatkowego” (por. Dz 10:28).

Zbór chrześcijański. Zgodnie z zasadami zawartymi w Pismach Hebrajskich również Chrześcijańskie Pisma Greckie podtrzymują nakaz wykluczania ze zboru oraz opisują wypadki jego zastosowania. Dzięki korzystaniu z tej nadanej przez Boga władzy zbór zachowuje czystość oraz uznanie w Jego oczach. Apostoł Paweł, któremu też powierzono taką władzę, polecił usunąć ze zboru rozpustnika i kazirodcę, który współżył z żoną swego ojca (1Ko 5:1, 5, 11, 13). Wykluczył również Hymeneusza i Aleksandra (1Tm 1:19, 20). Natomiast Diotrefes najwyraźniej podejmował nieuzasadnione próby wykluczania współwyznawców (3Jn 9, 10).

Do wykroczeń, które mogą prowadzić do wykluczenia ze zboru chrześcijańskiego, należą: rozpusta, cudzołóstwo, homoseksualizm, chciwość, zdzierstwo, kradzież, kłamstwo, pijaństwo, rzucanie obelg, spirytyzm, morderstwo, bałwochwalstwo, odstępstwo i wywoływanie podziałów w zborze (1Ko 5:9-13; 6:9, 10; Tyt 3:10, 11; Obj 21:8). Zanim się wykluczy kogoś, kto propaguje sekciarskie poglądy, należy go życzliwie ostrzec raz i drugi. W zborze chrześcijańskim obowiązuje zasada wyłuszczona w Prawie Mojżeszowym, że oskarżenie musi być oparte na zeznaniach dwóch lub trzech świadków (1Tm 5:19). Osoby trwające w grzechu należy upominać na podstawie Pisma Świętego wobec „obserwatorów” (np. tych, którzy zeznawali w sprawie ich grzesznego postępowania), żeby także oni odczuwali zdrową bojaźń i nie popełnili takiego grzechu (1Tm 5:20; zob. UPOMNIENIE).

Pismo Święte wzywa też członków zboru chrześcijańskiego, by przestali obcować z tymi, którzy są nieporządni i nie postępują właściwie, choć nie zasługują na całkowite wykluczenie. Paweł napisał o kimś takim do chrześcijan w Tesalonice: „Przestańcie z nim obcować, żeby się zawstydził. Jednakże nie uważajcie go za nieprzyjaciela, lecz w dalszym ciągu napominajcie jak brata” (2Ts 3:6, 11, 13-15).

Natomiast jeśli chodzi o kogoś, kto był chrześcijaninem, ale sam się odłączył od zboru lub został z niego wykluczony, Paweł polecił, żeby ‛przestać się z takim zadawać’, a apostoł Jan napisał: „Wcale go nie przyjmujcie do domu ani nie zwracajcie się do niego z pozdrowieniem” (1Ko 5:11; 2Jn 9, 10).

Jeżeli po wykluczeniu ze zboru ktoś okazuje szczerą skruchę, może do niego powrócić (2Ko 2:5-8). Stanowi to również ochronę dla zboru, by nie dał się przechytrzyć Szatanowi i nie popadł z jednej skrajności w drugą, przechodząc od pobłażania złu do nadmiernej surowości i braku przebaczenia (2Ko 2:10, 11).

Zobacz GRZECH.

Hebrajski czasownik gaʼál, pojawiający się po raz pierwszy w Rodzaju 48:16 (‛wybawiać’), oznacza też „wykupić” lub „odkupić” i odnosi się do odkupienia własności czy dziedzictwa bliskiego krewnego lub do wykupienia jego samego z niewoli; słowa tego używano także w stosunku do mściciela krwi (Ps 74:2; Iz 43:1). Obowiązek wystąpienia w roli wykupiciela (hebr. goʼél) przypadał krewnym najwyraźniej w następującej kolejności: 1) brat, 2) stryj, 3) syn stryja, 4) jakikolwiek inny powinowaty (Kpł 25:48, 49; por. kolejność podaną w Lb 27:5-11; zob. MŚCICIEL KRWI).

Prawo Mojżeszowe przewidywało, że jeśli zubożały Izraelita sprzedał siebie w niewolę, wykupiciel mógł go z niej wykupić (Kpł 25:47-54). Jeżeli ktoś sprzedał swą dziedziczną posiadłość, wykupiciel mógł ją odkupić i zwrócić pierwotnemu właścicielowi (Kpł 25:25-27). Nie można jednak było wykupić niczego, co zostało „poświęcone” lub „poświęcone na zagładę”, nawet jeśli to było ludzkie życie (Kpł 27:21, 28, 29; zob. RZECZ POŚWIĘCONA).

Przykład wykupu, którego dokonał goʼél, można znaleźć w Księdze Rut. Kiedy Rut powiedziała swej teściowej, Noemi, że zbierała pokłosie na polu Boaza, ta zawołała uradowana: „Mąż ten jest z nami spokrewniony. To jeden z naszych wykupicieli” (Rut 2:20). Boaz zgodził się wziąć na siebie ten obowiązek i uroczyście dokonał wykupu wobec sędziów i świadków, ale dopiero wtedy, gdy ze swych praw zrezygnował człowiek, który był bliżej niż on spokrewniony z Noemi (Rut 3:9, 12, 13; 4:1-17).

Jehowa jako Wykupiciel. Składając w ofierze swego jednorodzonego Syna, Jehowa wystąpił w roli Wykupiciela ludzkości i wykupił ją od grzechu i śmierci oraz z mocy grobu. Syn Boży musiał przyjść na ziemię i „pod każdym względem stać się podobny do swych ‚braci’” jako ‛współuczestnik ciała i krwi’, wskutek czego został bliskim krewnym rodziny ludzkiej (Heb 2:11-17). Apostoł Paweł napisał do chrześcijan: „Przez niego dostępujemy uwolnienia na podstawie okupu dzięki jego krwi” (Ef 1:7; por. Obj 5:9; 14:3, 4; więcej szczegółów podano pod hasłem OKUP).

Wyrażenie to nawiązuje do faktu, iż Jehowa nie toleruje żadnej rywalizacji, tzn. nie pozwala oddawać czci innym bogom. Hebrajskie słowo kannáʼ jest używane tylko w odniesieniu do Boga i oznacza „wymagający wyłącznego oddania; zazdrosny” (Wj 20:5, przyp. w NW; zob. ZAZDROŚĆ, GORLIWOŚĆ).

Bóg nie odda nikomu należnej Jemu chwały (Iz 42:8). Kto przestaje okazywać Mu wyłączne