Zobacz KOLORY.

(„ptak”).

Ojciec Balaka, króla Moabu (Lb 22:2, 4, 10, 16; 23:18; Joz 24:9; Sdz 11:25).

(„ptak” lub być może „ptaszek”).

Żona Mojżesza. Pierwszy raz spotkała go przy studni, do której przyszła z sześcioma siostrami napoić trzody ojca. Kiedy pojawili się pewni pasterze i jak zwykle próbowali odpędzić dziewczęta, Mojżesz przyszedł im z pomocą i nawet napoił ich zwierzęta. Za tę życzliwość został zaproszony do domu Cyppory, a jej ojciec, Jetro, będący kapłanem, z czasem dał mu ją za żonę (Wj 2:16-21). Cyppora urodziła Mojżeszowi dwóch synów: Gerszoma i Eliezera (Wj 2:22; 18:3, 4).

Kiedy Jehowa wysłał Mojżesza z powrotem do Egiptu, Cyppora i dwaj synowie wyruszyli razem z nim. Wkrótce potem doszło do poważnego incydentu, którego opis brzmi dość zagadkowo: „A w drodze, w miejscu noclegu, Jehowa [„anioł” Jehowy, LXX] wyszedł naprzeciw niego i chciał go uśmiercić. W końcu Cyppora wzięła krzemień i odcięła swemu synowi napletek, i dotknąwszy nim jego stóp, powiedziała: ‚Wszak jesteś dla mnie oblubieńcem krwi’. Toteż odszedł od niego. Wtedy rzekła: ‚Oblubieniec krwi’ — ze względu na obrzezanie” (Wj 4:24-26).

Podawane są bardzo różne wyjaśnienia tego fragmentu; niektóre z nich można znaleźć we współczesnych przekładach biblijnych (zob. Bp, BT, Kr, KUL oraz JB, Kx, NE, RS [ang.], Zürcher Bibel [niem.], Bover-Cantera [hiszp.], Lienart i Segond [fr.]). Komentatorzy próbują wytłumaczyć, czy zagrożone było życie Mojżesza, czy dziecka, czy Cyppora dotknęła napletkiem stóp Mojżesza, dziecka, czy anioła, a także dlaczego Cyppora powiedziała (i do kogo): „Jesteś dla mnie oblubieńcem krwi”.

Sprawy przypuszczalnie miały się następująco: zagrożone było życie dziecka, na co wskazuje prawo zanotowane w Rodzaju 17:14; Cyppora obrzezała chłopca, ponieważ zrozumiała, co jest potrzebne do naprawienia sytuacji; napletek rzuciła do stóp anioła nastającego na życie jej syna, by przedstawić mu dowód zastosowania się do nakazu Jehowy; słowa „Jesteś dla mnie oblubieńcem krwi” skierowała do Jehowy poprzez Jego anielskiego posłańca, by pokazać, że akceptuje pozycję żony w przymierzu co do obrzezania, w którym Jehowa występował jako mąż (zob. Jer 31:32).

Jednakże na podstawie Pisma Świętego nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć powyższych kwestii. W tekście oryginalnym występują tu starohebrajskie sformułowania używane prawie 3500 lat temu. Dlatego wiele dosłownych przekładów (NŚ, Ro, Wk, Yg), a także innych (AS, Da, Dy, JP, KJ, Mo, Le), w tym grecka Septuaginta, pozostawia otwartą sprawę interpretacji tego fragmentu.

Cyppora prawdopodobnie wróciła do rodziców, gdyż po wyjściu Izraelitów z Egiptu Jetro przyprowadził ją razem z dwoma synami do Mojżesza na pustkowie (Wj 18:1-6). Jej obecność najwyraźniej wywołała zazdrość u siostry Mojżesza, Miriam, która (razem z Aaronem) użyła kuszyckiego pochodzenia żony Mojżesza jako pretekstu do szemrania przeciwko niemu (Lb 12:1). Nie oznacza to — jak się powszechnie twierdzi — że Cyppora zmarła i Mojżesz poślubił jakąś Etiopkę, gdyż określenie „Kuszyta”, choć zwykle odnosi się do Etiopczyków, może też obejmować mieszkańców Półwyspu Arabskiego (zob. KUSZ 2; KUSZYTA).

Wyspa w pn.-wsch. części Morza Śródziemnego, położona ok. 70 km od wybrzeży Cylicji w Azji Mniejszej i ok. 100 km od brzegów Syrii. Cypr jest trzecią co do wielkości wyspą Morza Śródziemnego; większe są tylko Sycylia i Sardynia. Główna część wyspy ma ok. 160 km długości, ale z jej pn.-wsch. rogu wystaje wąskie ramię o długości ok. 72 km. W najszerszym miejscu wyspa ma 97 km. Jej pd.-zach. część jest górzysta, a jeden ze szczytów (Troodos, zwany też Olimbos) wznosi się na 1951 m n.p.m. Inne pasmo górskie ciągnie się wzdłuż pn. wybrzeża, a pomiędzy górami znajduje się centralna równina. Zimą wierzchołki gór pokrywają się śniegiem, a latem na równinach jest sucho i gorąco. Od czasów starożytnych wyspa słynęła z bogatych pokładów miedzi, a w niektórych językach jej nazwa była synonimem tego metalu.

Dowody historyczne w zasadzie pozwalają utożsamić Cypr z „Kittim” z Pism Hebrajskich (Iz 23:1, 12; Dn 11:30). Wyspa ta słynęła nie tylko z miedzi, ale też z wyśmienitego drewna, zwłaszcza cyprysowego, które najwyraźniej wysyłano do Tyru na wybrzeżu Fenicji jako materiał do budowy okrętów (Eze 27:2, 6).

Ze względu na powiązanie z biblijnym określeniem „Kittim” logiczny wydaje się wniosek, że pierwotni mieszkańcy Cypru mieli jakiś związek z Grecją (zob. Rdz 10:4; Jawan był przodkiem Jonów, od których wywodzą się Grecy). Związek ten omówiono w haśle KITTIM.

Po zwycięstwie Aleksandra Wielkiego pod Issos w 333 r. p.n.e. królowie cypryjskich miast-państw znaleźli się pod panowaniem greckim. Po śmierci Aleksandra władzę nad Cyprem przejęła dynastia Ptolemeuszów z Egiptu. Cypr pozostał pod kontrolą Egiptu do 58 r. p.n.e., gdy władzę nad wyspą rozciągnęli Rzymianie. Prawdopodobnie Żydzi z Cypru byli obecni w Jerozolimie na święcie Pięćdziesiątnicy w 33 r. n.e., choć w Biblii nie wymieniono ich w relacji z tego wydarzenia. Na Cyprze urodził się Lewita Józef, znany lepiej jako Barnabas (Dz 4:36).

Chrystianizm. W wyniku prześladowań rozpętanych po męczeńskiej śmierci Szczepana uczniowie Chrystusa się rozproszyli; część udała się na Cypr i głosiła tamtejszym Żydom. Niektórzy chrześcijanie z Cypru, mówiący po grecku, dotarli do Antiochii Syryjskiej, gdzie z powodzeniem głosili ludności greckojęzycznej (Dz 11:19, 20). Kiedy Paweł i Barnabas wraz z Janem Markiem wypłynęli z Antiochii w pierwszą podróż misjonarską (ok. 47-48 n.e.), najpierw udali się na Cypr — wyspę, z której pochodził Barnabas. W Salaminie, ważnym mieście handlowym położonym na wsch. wybrzeżu Cypru, istniała więcej niż jedna synagoga, co wskazuje na dużą społeczność Żydów. Gdy Paweł i jego towarzysze ogłosili tam słowo Boże, przeszli przez całą wyspę do Pafos, na jej zach. brzegu; była to ówczesna stolica tej rzymskiej prowincji. Tam spotkali przychylnego prokonsula Sergiusza Pawła oraz sprzeciwiającego się im czarnoksiężnika Elimasa (Bar-Jezusa) (Dz 13:1-12).

Wzmianka historyka Łukasza o prokonsulu na Cyprze jest dokładna. Cypr został oddany pod władzę rzymskiego senatu w 22 r. p.n.e., a zatem namiestnik wyspy nie nosił tytułu legata, lecz właśnie prokonsula, sprawującego swój urząd w imieniu senatu.

Z portu Pafos Paweł i jego towarzysze odpłynęli do Pamfilii w Azji Mniejszej (Dz 13:13). Jakieś dwa lata później Barnabas powrócił w rodzinne strony z Janem Markiem, by dalej prowadzić tam działalność kaznodziejską, a Paweł wyruszył w drugą podróż misjonarską przez Azję Mniejszą (ok. 49 n.e.) (Dz 15:36-41). Gdy pod koniec swej trzeciej podróży (ok. 56 n.e.) Paweł płynął z Patary na pd.-zach. wybrzeżu Azji Mniejszej do Fenicji, miał wyspę Cypr w zasięgu wzroku, lecz ‛zostawił ją po lewej stronie’; jego statek najwyraźniej przepływał obok jej pd.-zach. krańca, kierując się w stronę Tyru (Dz 21:1-3). Nieco później, po przybyciu do Jerozolimy, Paweł zatrzymał się w domu Mnazona, który podobnie jak Barnabas pochodził z Cypru (Dz 21:15, 16). W drodze do Rzymu statek Pawła żeglował „pod osłoną Cypru, ponieważ wiatry były przeciwne”. O tej porze roku przeważają tam wiatry zach. i pn.-zach., które nie sprzyjają rejsom przez otwarte morze, więc jego statek zapewne ominął Cypr od wsch., a potem płynął wzdłuż brzegu Azji Mniejszej, gdzie podmuchy wiatru od strony lądu pozwalały posuwać się na zach. (Dz 27:4, 5, 9, 12).

(hebr. teʼaszszúr).

Zimozielone drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych. Cyprys razem z innymi drzewami tworzył „chwałę Libanu”, co wskazuje na miejsce, gdzie rósł, oraz na jego zalety lub imponujący wygląd. Występujący w angielskiej Biblii króla Jakuba, a także w Biblii gdańskiej „bukszpan” nie jest właściwym odpowiednikiem tego hebrajskiego słowa, ponieważ zdaniem niektórych uczonych nie rośnie on w Palestynie, a w Syrii jest tylko małym krzewem (Unger’s Bible Dictionary, 1965, s. 1134; The Interpreter’s Dictionary of the Bible, red. G. A. Buttrick, 1962, t. 2, s. 292). Wielu uważa, że wyraz użyty w Izajasza 41:19 i 60:13 prawdopodobnie odnosił się do cyprysu (zob. Bw; W. Corswant, A Dictionary of Life in Bible Times, Suffolk 1960, s. 55; The Interpreter’s Dictionary of the Bible, t. 1, s. 459; t. 2, s. 292; L. Koehler i W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 1017).

Cyprys wiecznie zielony (Cupressus sempervirens) ma ciemnozielone igliwie oraz gałęzie rosnące ku górze, podobnie jak te u topoli włoskiej. Przeciętnie osiąga wysokość 9—15 m, niekiedy zaś nawet ponad 20 m. Jest powszechnie uprawiany w Palestynie, a w Gileadzie, Edomie i na zboczach gór Liban natrafiono na pewne gatunki rosnące dziko. Drewno ma głęboką czerwonorudawą barwę, pachnie i jest bardzo trwałe. Fenicjanie, Kreteńczycy oraz Grecy przypuszczalnie używali go do budowy okrętów (Eze 27:6), a niektórzy utożsamiają z cyprysem „drzewo żywiczne”, z którego Noe pozyskiwał drewno na arkę (Rdz 6:14; zob. DRZEWO ŻYWICZNE).

W Izajasza 41:19 Jehowa obiecał, że za Jego sprawą drzewa rosnące normalnie w żyznych krainach zakwitną również w pustynnych okolicach. A w proroctwie na temat przyszłego wywyższenia