wyrażeniem „zdolność przekonywania”. Greckie paideúo znaczy „uczyć; karcić; karać”, a katechéo — „uczyć ustnie; pouczać”.

Jehowa jest „Wspaniałym Nauczycielem” swych sług (Iz 30:20), oni zaś są zobowiązani wprowadzać w czyn Jego pouczenia — mają „chodzić jego ścieżkami” i ‛przekuć swe miecze na lemiesze, a swe włócznie na noże ogrodnicze’ (Iz 2:3, 4; Mi 4:2, 3). Czciciel Jehowy, który wysoko ceni Jego pouczenia i pragnie się do nich stosować, prosi w modlitwie: „Poucz mnie, Jehowo, o swej drodze. Będę chodził w twojej prawdzie. Zjednocz me serce, aby się bało twego imienia” (Ps 27:11; 86:11; 119:33).

Starożytnym Izraelitom Jehowa udzielał pouczeń za pośrednictwem kapłanów. Jak ważne było słuchanie wskazówek otrzymywanych tą drogą, świadczy wypowiedź Mojżesza: „Postąpisz zgodnie ze słowem, jakie ci przekażą z tego miejsca, które wybierze Jehowa; i zadbasz o to, by postąpić zgodnie ze wszystkim, o czym cię pouczą. Postąpisz zgodnie z prawem, na które ci wskażą, i zgodnie z sądowniczym rozstrzygnięciem, które ci oznajmią. Nie wolno ci zboczyć na prawo ani na lewo od słowa, które ci przekażą” (Pwt 17:10, 11; 24:8). A do członków zboru chrześcijańskiego apostoł Paweł napisał: „Albowiem wszystko, co niegdyś napisano, napisano dla naszego pouczenia, abyśmy przez naszą wytrwałość i przez pociechę z Pism mieli nadzieję” (Rz 15:4). Warto więc poznawać przykazania Jehowy, analizować zasady, na których się opierają, wyciągać naukę z lekcji podanych w całym natchnionym Słowie Bożym i stosować się do tego w swym życiu (zob. NAUCZYCIEL PUBLICZNY).

Jak powiedziano w Hioba 12:7-10, pouczeń mogą udzielić nawet zwierzęta albo ziemia (Prz 6:6). Przypatrując się im, człowiek mądry dostrzega liczne dowody, że stworzył je Bóg i że to od Niego zależy wszelkie życie. Jeśli ktoś pozostaje ślepy na te dowody, to — jak napisał Paweł — jest „bez wymówki” (Rz 1:20).

Ludzie, którzy zostali uczniami Jezusa Chrystusa, nazywali go Mistrzem, uznając jego autorytet oraz własną powinność stosowania się do jego pouczeń (Łk 5:5; 9:33). Tak samo zwróciło się do niego dziesięciu trędowatych, którzy błagali go o miłosierdzie (Łk 17:13).

Chociaż udzielanie pouczeń jest sprawą poważną, można to robić w sposób przyjemny i pokrzepiający. Jehowa polecił Mojżeszowi, by nauczył Izraelitów pieśni, w której oznajmił: „Moje pouczenie będzie kropić jak deszcz, moja wypowiedź opadać jak rosa, jak łagodne deszczyki na trawę” (Pwt 32:2). Z kolei apostoł Paweł napisał do chrześcijańskiego nadzorcy Tymoteusza, żeby ‛z łagodnością pouczał nieprzychylnie usposobionych; bo może Bóg udzieli im skruchy prowadzącej do dokładnego poznania prawdy’ (2Tm 2:25). Niekiedy jednak pouczenia mogą się wiązać z karceniem, które nie zawsze łatwo jest przyjąć; ale gdy ktoś się na to zdobędzie, wyda ono „pokojowy owoc, mianowicie prawość” (Heb 12:7-11).

Nie wszystkie pouczenia są udzielane z właściwych pobudek i nie wszystkie służą pomyślności pouczanego. „Mojżesz został wyszkolony we wszelkiej mądrości Egipcjan”, ale w wieku 40 lat jawnie utożsamił się z Hebrajczykami i zrezygnował z dziedzictwa, które mogło mu przypaść w udziale na dworze egipskim (Dz 7:22). Izajasz mówił o prorokach izraelskich udzielających fałszywych pouczeń, a Micheasz o kapłanach, którzy „pouczają tylko za zapłatę” (Mi 3:11; Iz 9:15). Niekiedy ludzie bezmyślnie oczekują pouczeń od lanych posągów (Hab 2:18). Żołnierze strzegący grobowca Jezusa dali się przekupić i — tak „jak ich pouczono” — złożyli fałszywe świadectwo o tym, co się stało z jego ciałem (Mt 28:12-15).

Zgodnie z prawem danym Izraelowi przez Jehowę niektórych przestępców po uśmierceniu wieszano na palu jako ‛przeklętych przez Boga’. Wystawiano ich w ten sposób na widok publiczny ku przestrodze dla innych. Zwłoki miały być zdjęte z pala przed zapadnięciem nocy i pochowane, gdyż pozostawienie ich tam przez całą noc skalałoby ziemię, którą Bóg dał Izraelitom (Pwt 21:22, 23). Przepisu tego przestrzegano nawet przy egzekucji nie-Izraelitów (Joz 8:29; 10:26, 27).

Dwóch synów i pięciu wnuków Saula, których Dawid wydał Gibeonitom na stracenie, nie zostało pochowanych przed zapadnięciem nocy. Pozostawiono ich pod gołym niebem od początku żniw jęczmienia (marzec/kwiecień) aż do nadejścia deszczów, zapewne już po zakończeniu żniw. Gibeonitom pozwolono w tym wypadku odstąpić od wspomnianego prawa najprawdopodobniej ze względu na grzech popełniony przeciwko nim przez Saula, który zabił niektórych z nich, łamiąc tym samym przymierze zawarte z nimi przez Jozuego kilkaset lat wcześniej (Joz 9:15). W ten sposób ściągnął winę na cały naród. Bóg dał wyraz swemu gniewowi, sprawiając, że ziemię Izraelitów nawiedziła trzyletnia klęska głodu. A zatem ciała powieszonych pozostawiono do czasu, gdy Jehowa pokazał, że Jego gniew ustał, kładąc kres suszy i zsyłając ulewę. Dawid kazał wtedy pochować kości tych mężczyzn, po czym „Bóg dał się uprosić co do tej ziemi” (2Sm 21:1-14).

O powieszeniu różnych osób informuje też Księga Estery. W każdym wypadku użyto tego samego hebrajskiego słowa taláh („wieszać; powiesić”). Powiedziano tam wyraźnie, że Żydzi zabili dziesięciu synów Hamana, a następnego dnia ich powiesili (Est 9:7-10, 13, 14). Z pozostałymi powieszonymi zapewne postąpiono w ten sam sposób: ich zwłoki powieszono, wystawiając je na widok publiczny, gdyż dopuścili się zbrodni przeciwko królowi (Est 2:21-23; 7:9, 10). Wspomnianego słowa hebrajskiego użyto też we wzmiankach o powieszeniu przełożonego piekarzy faraona (Rdz 40:22; 41:13).

Narody otaczające Izraelitów na ogół stosowały okrutniejsze formy karania i znieważania zwłok skazańców. Kiedy wojska babilońskie zdobyły Jerozolimę, jej dostojnikom wymierzono okrutne kary, np. niektórych książąt „wieszano za rękę” (Lam 5:12).

Na rozkaz rzymskich władz Palestyny Jezus Chrystus został żywcem zawieszony na palu, do którego przybito go gwoździami (Jn 20:25, 27). Apostoł Paweł wyjaśnił, że sposób, w jaki zadano mu śmierć, miał istotne znaczenie dla Żydów; oznajmił: „Chrystus wykupił nas od przekleństwa zakonu, stawszy się za nas przekleństwem, gdyż napisano: ‚Przeklęty każdy, który zawisł na drzewie’” (Gal 3:13; zob. ZAWIESZENIE NA PALU).

Dwa spośród samobójstw opisanych w Biblii popełniono przez powieszenie się. W ten sposób odebrał sobie życie doradca Dawida Achitofel, który okazał się zdrajcą (2Sm 17:23). Jego czyn był proroczą zapowiedzią tego, co zrobi Judasz Iskariot — apostoł, który zdradził Jezusa (Ps 41:9; Jn 13:18). Judasz również się powiesił (Mt 27:5). Najwyraźniej jednak sznur, na którym zawisł, urwał się albo złamała się gałąź drzewa, wskutek czego Judasz, „runąwszy głową w dół, pękł pośrodku, a wszystkie jego jelita wypłynęły” (Dz 1:18).

Zobacz SZNUR, POWRÓZ, LINA.

Ta ostatnia część Pięcioksięgu nosi po hebrajsku tytuł Dewarím („słowa”), zaczerpnięty z otwierającego ją wyrażenia. W greckiej Septuagincie nazywa się ona Deuteronòmion, co dosłownie znaczy „drugie prawo; powtórzenie prawa”. Tytuł ten opiera się na greckim przekładzie hebrajskiego sformułowania misznéh hattoráh, które występuje w Powtórzonego Prawa (5 Mojżeszowej) 17:18 i jest tłumaczone na ‛odpis prawa’.

Żydzi zawsze uważali tę księgę za element Prawa Mojżeszowego, co potwierdza, że należy ona do kanonu biblijnego i że została napisana przez Mojżesza. Ogólnie rzecz biorąc, za jej autentycznością przemawiają takie same dowody, jak w wypadku pozostałych czterech części Pięcioksięgu (zob. PIĘCIOKSIĄG oraz hasła omawiające poszczególne księgi). Najdobitniejsze świadectwo na rzecz jej wiarogodności złożył Jezus, który trzykrotnie się na nią powołał, gdy odpierał pokusy Szatana Diabła (Pwt 6:13, 16; 8:3; Mt 4:1-11). A w odpowiedzi na pytanie, które przykazanie jest pierwsze i największe, przytoczył Powtórzonego Prawa 6:5 (Mk 12:30). Z kolei apostoł Paweł zacytował wersety z Powtórzonego Prawa 30:12-14 i 32:35, 36 (Rz 10:6-8; Heb 10:30).

Księga ta obejmuje nieco ponad dwa miesiące 1473 r. p.n.e. Została spisana na graniczących z Kanaanem równinach moabskich, gdzie Izrael obozował przed wkroczeniem do Ziemi Obiecanej, i zawiera cztery mowy Mojżesza, jego pieśń oraz błogosławieństwo (Pwt 1:3; Joz 1:11; 4:19).

Cel. Wbrew swej nazwie księga ta nie zawiera drugiego prawa ani nie powtarza całego Prawa Mojżeszowego, lecz je objaśnia, jak to wynika z 5 wersetu jej 1 rozdziału. Usilnie zachęca Izraelitów do wierności wobec Jehowy i przestrzega przed naśladowaniem pokolenia skazanego na 40-letnią wędrówkę. Mojżesz wyjaśnia i rozwija najważniejsze fragmenty Prawa i zawarte w nich zasady, uwzględniając zmiany, jakie zajdą w warunkach życia Izraelitów po osiedleniu się na stałe w Ziemi Obiecanej. Dostosowuje do tego niektóre przepisy i podaje dalsze wytyczne, dotyczące sposobu funkcjonowania władzy w nowej sytuacji.

Księga Powtórzonego Prawa zachęca i nawołuje Izraelitów, by za pośrednictwem Mojżesza odnowili swe przymierze z Jehową, przy czym wyraźnie kładzie nacisk na wiedzę, nauczanie i szkolenie. Słowa „uczyć” i „nauczać” występują w niej o wiele częściej niż w księgach Wyjścia, Kapłańskiej oraz Liczb. Mojżesz wyjaśnia Izraelitom, że gdy Jehowa karmił ich manną, chciał ich czegoś nauczyć (Pwt 8:3). Używając przenośni, nakazuje im umieścić prawo Jehowy jako przepaskę między oczami, wypisać je na odrzwiach domów i na bramach (6:8, 9). Mają też wpajać je swym synom (6:6, 7). Prócz tego poleca odczytywać Prawo co siedem lat podczas (dorocznego) Święta Szałasów (31:10-13). Osobne wytyczne otrzymuje król, który w przyszłości mógł rządzić Izraelem. Przykazano mu sporządzić sobie własny odpis Prawa