muł, „których wigor trzeba poskramiać uzdą lub kantarem” (Ps 32:9).

Jeden z „synów” Beniamina (Rdz 46:21); najwyraźniej znany też jako Szefufam (Lb 26:39), Szefufan (1Kn 8:5) i Szuppim (1Kn 7:12).

Rzemieślnik, który stawia mury z cegieł lub kamienia (2Kl 12:12; 22:6). Starożytni murarze nieraz byli kamieniarzami — cięli i ociosywali kamienie, z których potem wznosili mury i różne budynki (2Sm 5:11; 1Kl 7:9-12; 1Kn 22:2; 2Kn 24:12). Budowali też grobowce (Iz 22:16) i tunele wodne (2Kl 20:20).

Murarze używali takich narzędzi jak młotek, siekiera, piła kamieniarska, poziomnica, sznur mierniczy i pion (1Kl 6:7; 7:9; Iz 28:17; Za 4:10). Jak ukazują starożytne zabytki, egipscy murarze posługiwali się również drewnianym młotkiem i dłutem, które niewątpliwie znali też izraelscy kamieniarze. Na budowach w Egipcie kamienie mierzono i oznaczano ciemnymi liniami, według których je potem przycinano. Na każdym z nich umieszczano także odpowiedni znak lub liczbę wskazujące, w którym miejscu budowli ma się znaleźć.

Starożytni murarze potrafili dopasować kamienie tak dokładnie, że nie była potrzebna zaprawa. Do dziś w Palestynie w pewnych ruinach z czasów Heroda pomiędzy wielkie kamienne bloki nie da się wsunąć nawet ostrza noża (zob. ARCHITEKTURA).

Murowane konstrukcje, które oddzielają coś od siebie, wytyczają granice lub tworzą pomieszczenia. Odkąd ludzie zaczęli wznosić domy i miasta, budowali mury z różnych materiałów, o różnym wyglądzie i przeznaczeniu. Rozmiary i wytrzymałość budowli w dużej mierze zależą od konstrukcji jej ścian i rodzaju materiałów, z jakich je postawiono.

Mury pałacu Dawida wykonano z ciosanych kamieni (2Sm 5:11). Również zewnętrzne mury świątyni Salomona zapewne wzniesiono z kamieni wydobytych w kamieniołomach, a część ich wewnętrznych powierzchni pokryto cedrowymi deskami (1Kl 6:2, 7, 15). Ta drewniana okładzina była z kolei bogato zdobiona płaskorzeźbami i powleczona złotem (1Kl 6:29; 1Kn 29:4; 2Kn 3:4, 7). Ściany w pałacu Belszaccara były od wewnątrz tynkowane (Dn 5:5). Ściany w domach prostych ludzi wykonywano zwykle z pospolitych materiałów — cegieł suszonych na słońcu, nieociosanych kamieni lub drewnianego szkieletu pokrytego tynkiem. Czasami ściany bielono (Dz 23:3).

Mury miejskie. W starożytności ludzie wznosili mury obronne wokół dużych miast, by chronić je przed atakiem wroga (1Kl 4:13; Iz 25:12). Mieszkańcy okolicznych „zależnych miejscowości” (Lb 21:25) w razie ataku również uciekali do obwarowanego miasta. Prawo Mojżeszowe rozróżniało prawa właścicieli domów w miastach otoczonych i nieotoczonych murem (Kpł 25:29-31). Takie obwarowania nie tylko stanowiły fizyczną przeszkodę oddzielającą mieszkańców miasta od wroga, ale też zapewniały im dogodne stanowisko walki na szczycie muru, skąd mogli bronić go przed próbami podkopania, przebicia lub skruszenia taranem (2Sm 11:20-24; 20:15; Ps 55:10; PnP 5:7; Iz 62:6; Eze 4:1, 2; 26:9). Natomiast wojska przeciwnika czasami usypywały wał oblężniczy, zza którego atakowały mury miasta (2Kl 25:1; Jer 52:4; Eze 4:2, 3; 21:22; zob. FORTYFIKACJE).

Inne mury. Kamiennymi murkami często grodzono winnice, pola, pastwiska czy zagrody dla owiec (Lb 22:23-25; Prz 24:30, 31; Iz 5:5; Mi 2:12; Hab 3:17). Inne mury umacniały tarasy na stokach wzgórz (Hi 24:11). Były stosunkowo trwałe; budowano je z nieociosanych kamieni polnych, a czasami spajano gliną lub zaprawą.

Symboliczne mury. W Piśmie Świętym wspomina się czasem o murach w sensie przenośnym — obrazują one ochronę i bezpieczeństwo (1Sm 25:16; Prz 18:11; 25:28) lub oddzielenie (Rdz 49:22; Eze 13:10). Właśnie to drugie znaczenie miał na myśli Paweł, gdy pisał do Efezjan o Chrystusie: „On bowiem jest pokojem naszym, on dwie strony połączył w jedno i zburzył mur między nimi, który je odgradzał” (Ef 2:14). Paweł wiedział, że na dziedzińcu świątyni jerozolimskiej znajdował się środkowy mur, na którym widniał napis ostrzegający nie-Żydów, by pod groźbą śmierci nie ośmielali się wchodzić dalej. Choć mógł do niego nawiązywać, pisząc do Efezjan w 60 lub 61 r. n.e., to w żadnym wypadku nie sugerował, jakoby ten literalny mur został zburzony, gdyż wtedy on jeszcze istniał. Apostoł miał na myśli przymierze Prawa, które przez stulecia dzieliło Żydów i pogan niczym mur. Ten symboliczny „mur” został zburzony niespełna 30 lat wcześniej na skutek śmierci Chrystusa.

Jeremiaszowi powiedziano, że stanie się miedzianym murem warownym wobec tych, którzy mu się sprzeciwiali (Jer 1:18, 19; 15:20). W innym miejscu Biblii opisano lud Boży, który co prawda wydaje się bezbronny, jak gdyby mieszkał w mieście pozbawionym murów, ale dzięki niewidzialnej pomocy od Boga cieszy się pokojem i bezpieczeństwem (Eze 38:11). Z kolei potężnym miastem nazwano takie, wokół którego Jehowa jest „murem ognia” (Za 2:4, 5) albo którego murami jest zbawienie zgotowane przez Jehowę, a nie zwykłe kamienie czy cegły (Iz 26:1). „Miasto święte — Nowa Jerozolima, zstępująca z nieba”, ma wykonany z jaspisu „mur wielki i wyniosły”, wysoki na 144 łokci (64 m), wyposażony w 12 kamieni fundamentowych z drogocennych klejnotów, na których wyryto imiona 12 apostołów (Obj 21:2, 12, 14, 17-19).

Wnuk Lewiego, syn Merariego (Wj 6:16, 19). Miał trzech synów i dał początek rodzinie Muszytów (Lb 26:58; 1Kn 23:23).

(prawdopodobnie: „[od; należący do] Mojżesza”).

Rodzina Lewitów wywodząca się od Musziego, syna Merariego (Lb 3:17, 20, 33; 26:58).

Wyrażenie zawarte w nagłówku jednego z psalmów Dawida (Ps 9). Tradycyjnie uważa się, że oznacza „[na] śmierć syna”. Zdaniem części komentatorów podpowiadało dyrygentowi tytuł lub początkowe słowa znanej pieśni, na której melodię śpiewano ten psalm. Jedno z prawdopodobnych znaczeń można znaleźć w targumach, gdzie nagłówek Psalmu 9 brzmi: „Na śmierć męża, który wystąpił pomiędzy obozami”. Przypuszczalnie chodzi o Goliata, filistyńskiego wojownika pokonanego przez Dawida w walce stoczonej między obozem izraelskim i filistyńskim (1Sm 17:45-51).

Jeden z darów Bożych, którymi człowiek może wysławiać Stwórcę i Mu dziękować, a także wyrażać swe emocje — zarówno radość, jak i smutek. W oddawaniu czci Jehowie Bogu ogromną rolę odgrywał zwłaszcza śpiew, choć muzyka instrumentalna też była bardzo ważna. Służyła nie tylko jako akompaniament, lecz również uzupełniała śpiew. Nic więc dziwnego, że w całej Biblii można znaleźć mnóstwo wzmianek o muzyce wokalnej oraz instrumentalnej — i religijnej, i świeckiej (Rdz 4:21; 31:27; 1Kn 25:1; Obj 18:22).

Historia. Pierwsza biblijna informacja na temat muzyki pochodzi jeszcze sprzed potopu, kiedy to Jubal — żyjący w siódmym pokoleniu od Adama — „został (...) praojcem wszystkich grających na harfie i na piszczałce”. Mógł więc być wynalazcą pierwszych instrumentów muzycznych lub pierwszym zawodowym muzykiem (Rdz 4:21).

W czasach patriarchalnych muzyka najwyraźniej była stałym elementem życia codziennego, o czym świadczy chociażby wypowiedź Labana, który chciał pożegnać muzyką Jakuba i swoje córki (Rdz 31:27). Śpiewem i grą na instrumentach uczczono przejście przez Morze Czerwone, a także zwycięski powrót z bitwy Jeftego, Dawida i Saula (Wj 15:20, 21; Sdz 11:34; 1Sm 18:6, 7).

Śpiewacy i instrumentaliści dwukrotnie towarzyszyli Arce Przymierza w drodze do Jerozolimy (1Kn 13:8; 15:16). Pod koniec życia Dawida Jehowa za pośrednictwem proroków Natana i Gada pokierował zorganizowaniem muzyków usługujących w sanktuarium (1Kn 23:1-5; 2Kn 29:25, 26).

Wprowadzona przez Dawida służba muzyków przybrała ostateczny kształt w świątyni Salomona. Na to, jak wspaniała i dostojna muzyka musiała rozbrzmiewać podczas poświęcenia świątyni, wskazuje okoliczność, że samych trębaczy było 120 (2Kn 5:12, 13). Potem naród oddalił się od Jehowy, na czym ucierpiały wszystkie aspekty czystego wielbienia, nie wyłączając muzyki. Jednakże po reformach przeprowadzonych przez królów Ezechiasza i Jozjasza — a także po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej — ponownie zadbano o to, żeby wysławiać Jehowę muzyką cieszącą się Jego upodobaniem (2Kn 29:25-28; 35:15; Ezd 3:10). Później, za czasów Nehemiasza, śpiewacy lewiccy i muzycy akompaniujący im na różnych instrumentach ogromnie się przyczynili do uświetnienia uroczystości poświęcenia muru Jerozolimy (Neh 12:27-42). Chociaż potem Pismo Święte już nic nie wspomina o muzyce w świątyni, z innych źródeł — takich jak Talmud — wynika, że rozbrzmiewała w niej aż do zburzenia Jerozolimy w 70 r. n.e.

Ilu muzyków usługiwało w świątyni jerozolimskiej?

W ramach przygotowań służby świątynnej Dawid przewidział do usługiwania w charakterze muzyków 4000 Lewitów (1Kn 23:4, 5). Z tego grona 288 nazwano „wyćwiczonymi w wykonywaniu pieśni dla Jehowy, samymi mistrzami” (1Kn 25:7). Przewodziło im trzech znakomitych muzyków: Asaf, Heman oraz Jedutun (najwyraźniej zwany też Etanem). Pochodzili oni od trzech synów Lewiego: Gerszoma, Kehata i Merariego, co oznacza, że wśród muzyków świątynnych byli przedstawiciele trzech najważniejszych rodzin lewickich (1Kn 6:16, 31-33, 39-44; 25:1-6). Asaf, Heman i Jedutun mieli w sumie 24 synów, którzy należeli do wspomnianych 288 utalentowanych muzyków. Każdego wyznaczono przez losowanie na zwierzchnika jednej z grup muzyków. Przewodził