nie może się buntować, ale ma być posłuszny zarówno tym, którzy przewodzą w zborze (Heb 13:17), jak i władzom świeckim, działającym poza zborem (Tyt 3:1, 2). Buntowanie się przeciwko świeckim zwierzchnościom oznacza bunt wobec Boga, gdyż władze te istnieją za Jego przyzwoleniem, a On życzy sobie, by chrześcijanie byli im podporządkowani, jeśli tylko stawiane przez nie wymagania nie są sprzeczne z Jego prawem (Dz 5:29; Rz 13:1-7).

1. Syn brata Abrahama, Nachora, i jego żony Milki; stryj Rebeki (Rdz 22:20-23). Prawdopodobnie jego potomkami byli Buzyci, do których zaliczony został ojciec Elihu (Hi 32:2, 6; zob. niżej poz. 3).

2. Głowa rodu i potomek Gada, syna Jakuba (1Kn 5:11, 14).

3. Miejsce w Arabii, któremu Jeremiasz zapowiada zgubę (Jer 25:17, 23). Przypuszczalnie zamieszkiwali je potomkowie człowieka wymienionego wyżej w poz. 1.

(„[od; należący do] Buza”).

Kapłan, ojciec proroka Ezechiela (Eze 1:3).

Zobacz BUZ 1.

(hebr. szor [Wj 21:28], par [Wj 29:10], bakár [1Kl 7:25], ʽagalím [„młode byki”; Am 6:4], reʼém [„dziki byk”; Lb 23:22]; aram. tor [Dn 5:21]; gr. táuros [Mt 22:4], bous [1Ko 9:9], mòschos [„byczek”; Łk 15:23]).

Te różne wyrazy z języków, w których spisano Biblię, odnoszą się do samca bydła domowego i na ogół są tłumaczone na „byk”, „cielec” lub „wół”. Słowo „wół” oznacza obecnie wykastrowanego byka, ale gdy w różnych przekładach występuje jako odpowiednik powyższych określeń z języków oryginału, nie należy go rozumieć w tym wąskim znaczeniu. Chociaż byki kastruje się, żeby przystosować je do pracy w charakterze zwierząt pociągowych, Izraelici najwyraźniej tego nie robili, gdyż takie okaleczone zwierzę nie nadawało się na ofiarę (Kpł 22:23, 24; Pwt 17:1; por. 1Kl 19:21). Dlatego niektórzy uważają, że rasa bydła hodowana przez Izraelitów odznaczała się łagodniejszym temperamentem.

Samiec bydła domowego odgrywał istotną rolę w religiach wielu ludów pogańskich. Ze względu na ogromną siłę i płodność darzono go wielkim szacunkiem, a nawet czcią. Dla Babilończyków był symbolem ich głównego bóstwa — Marduka. W Egipcie niektórym żywym bykom oddawano cześć jako wcielonym bogom — Apisowi w Memfis i Mnewisowi w Heliopolis. Ważną rolę byka w religiach pogańskich potwierdza okoliczność, iż należy on do znaków zodiaku.

Krótko po opuszczeniu Egiptu nawet Izraelici, zapewne pod wpływem skalania zwyczajami religijnymi, z którymi tam się zetknęli, zamienili chwałę Jehowy na „podobiznę byka” (Ps 106:19, 20). Później pierwszy władca dziesięcioplemiennego królestwa, Jeroboam, ustanowił kult cielca w Dan i Betel (1Kl 12:28, 29). Oczywiście było to sprzeczne z prawem Bożym nadanym Izraelowi, które zabraniało oddawania czci bykom i innym zwierzętom oraz ich wizerunkom (Wj 20:4, 5; por. 32:8).

Izraelici składali byki w ofierze (Wj 29; Kpł 22:27; Lb 7; 1Kn 29:21), a w niektórych sytuacjach Prawo Mojżeszowe wyraźnie wymagało, by ofiarować właśnie te zwierzęta. Jeśli arcykapłan popełnił grzech, ściągając tym winę na lud, miał ofiarować byka, największe i najcenniejsze ze zwierząt ofiarnych. Niewątpliwie było to związane z odpowiedzialną funkcją arcykapłana, który przewodził Izraelowi w czystym wielbieniu. Byka należało ofiarować również wtedy, gdy błąd popełniło całe zgromadzenie Izraela (Kpł 4:3, 13, 14). W Dniu Przebłagania składano byka w ofierze za kapłański dom Aarona (Kpł 16). W siódmym miesiącu kalendarza religijnego Izraelici mieli złożyć na całopalenie ponad 70 byków (Lb 29).

W Izraelu używano byków do pracy na roli, m.in. do orki i młocki (Pwt 22:10; 25:4). Zwierzęta te należało jednak traktować humanitarnie. Apostoł Paweł odniósł do chrześcijan zasadę Prawa zabraniającą nakładania kagańca bykowi młócącemu ziarno — pracujące zwierzę mogło się swobodnie pożywić; podobnie ktoś, kto dzielił się z innymi prawdami duchowymi, miał prawo korzystać ze wsparcia materialnego (Wj 23:4, 12; Pwt 25:4; 1Ko 9:7-10). Prawo zawierało przepisy regulujące sprawy kradzieży byka oraz szkód wyrządzonych ludziom i mieniu przez byka pozostawionego bez opieki (Wj 21:28 do 22:15).

Byki ofiarowane przez Izraelitów symbolizowały nieskalaną ofiarę złożoną przez Chrystusa jako jedyne odpowiednie przebłaganie za grzechy ludzkości (Heb 9:12-14). Przedstawiały też inną ofiarę, która zawsze i w każdych okolicznościach raduje Jehowę: spontaniczny owoc warg „publicznie wyznających jego imię”, przenośnie nazwany w Biblii ‛cielcami warg’ (Heb 13:15; Oz 14:2; Ps 69:30, 31).

W biblijnej symbolice byk wskazuje na moc i siłę. Miedziane morze przed świątynią Salomona spoczywało na 12 posągach byków, zwróconych po trzy w każdą stronę świata (2Kn 4:2, 4). Cztery żywe stworzenia towarzyszące rydwanowi Jehowy w wizji proroka Ezechiela miały po cztery oblicza, z których jedno było obliczem byka (Eze 1:10). W wizji apostoła Jana jedno z czterech żywych stworzeń wokół tronu było podobne do młodego byka (Obj 4:6, 7). Byk trafnie symbolizuje jeden z podstawowych przymiotów Jehowy: Jego nieograniczoną moc (Ps 62:11; Iz 40:26).

W Piśmie Świętym byk jest również symbolem agresywnych przeciwników Jehowy i Jego ludu, którzy próbują zniewolić lub zgładzić sług Boga, ale sami zostaną unicestwieni w dniu Jego pomsty (Ps 22:12; 68:30; Iz 34:7, 8; Eze 39:18; zob. CIELĘ, CIELEC; DARY OFIARNE).

Biblia kilkakrotnie nawiązuje też do charakterystycznych cech „dzikiego byka” (reʼém): jego nieustępliwości (Hi 39:9-12), szybkości i waleczności (Lb 23:22; 24:8), siły jego wielkich rogów (Pwt 33:17; Ps 22:21; 92:10) i wigoru w młodym wieku (Ps 29:6). Dzikie byki niekiedy przedstawiają też upartych wrogów Jehowy, na których zostanie wykonany Jego wyrok (Iz 34:7).

Jedna z miejscowości, które zgodnie z zapowiedzią proroka Micheasza miały doznać skutków przyszłego najazdu na Judę (Mi 1:11). Wielu uczonych utożsamia ją z Cenan, wspomnianym w Jozuego 15:37. Niektórzy przypuszczają, że jest to ʽArak al-Charba, leżące na obszarze dawnego judzkiego regionu Szefela, ok. 6 km na pn. zach. od Lachisz.

„Wielkie drzewo w Caanannim” najwyraźniej znajdowało się na pd. granicy terytorium plemienia Naftalego (Joz 19:32, 33). Sysera zginął w namiocie Jael, żony Chebera Kenity, „w pobliżu wielkiego drzewa w Caanannim, które jest pod Kedeszem [„w pobliżu Kedesz”, BT, BWP]”; prawdopodobnie chodzi o Kedesz leżący na pd. wsch. od Megiddo, na terytorium Issachara (Sdz 4:11, 17, 21; 5:19). Dokładne położenie Caanannim jest jednak nieznane.

(צ; na końcu słowa: ץ) (cadé).

Osiemnasta litera alfabetu hebrajskiego. Jedna z pięciu, które na końcu wyrazu przybierają inny kształt. Przedstawia dźwięk mocno syczący, taki jak polskie „c”. W tekście hebrajskim pojawia się jako pierwsza litera w każdym z ośmiu wersetów Psalmu 119:137-144.

(od rdzenia oznaczającego: „być prawym”).

1. Kapłan wymieniany często razem z królem Dawidem. Cadok pochodził z arcykapłańskiego rodu Eleazara, syna Aarona (1Kn 6:3-8, 50-53). Został też nazwany „widzącym” (2Sm 15:27). Jako „młodzieniec nader waleczny” należał do wodzów plemiennych, którzy poparli władzę Dawida (1Kn 12:27, 28). Od tej pory lojalnie stał po jego stronie (2Sm 8:15, 17; 20:25; 1Kn 18:16).

Cadok i Abiatar (kiedy są wymieniani razem, Cadok zawsze występuje pierwszy, może dlatego, że był także prorokiem) asystowali Arce Przymierza, gdy Dawid sprowadzał ją do Jerozolimy. Potem Cadok przez jakiś czas usługiwał w Gibeonie, gdzie znajdował się przybytek (1Kn 15:11, 14; 16:39). Kiedy na skutek buntu Absaloma Dawid uciekał z Jerozolimy, Cadok i Lewici chcieli razem z Arką towarzyszyć królowi, lecz ten odesłał ich do miasta, a Cadoka i kilku innych poprosił o przekazywanie mu wiadomości (2Sm 15:23-29, 35, 36; 17:15, 16; 18:19-27). Po wygaśnięciu rebelii Cadok oraz Abiatar przyczynili się do tego, że Dawid został przychylnie powitany w stolicy (2Sm 19:11-14). Gdy pod koniec swych rządów Dawid organizował służbę Lewitów na potrzeby świątyni, pomagali mu w tym Cadok oraz Achimelech, syn Abiatara (1Kn 24:3, 6, 30, 31).

Cadok, w przeciwieństwie do Abiatara, nie poparł uzurpatora Adoniasza, za co został wyznaczony przez Dawida do namaszczenia Salomona na króla (1Kl 1:7, 8, 26, 32-46). Za rządów Saula i Dawida był tylko kapłanem, ale Salomon w nagrodę za lojalność mianował go arcykapłanem — w miejsce chwiejnego Abiatara, którego wygnał z Jerozolimy. W ten sposób spełniło się proroctwo Jehowy przeciwko domowi Helego (1Kl 2:26, 27, 35). Wzmianka o „Cadoku i Abiatarze” w nieco późniejszym sprawozdaniu z 1 Królów 4:4 ma raczej charakter historyczny. Józef Flawiusz twierdzi, że Cadok był pierwszym arcykapłanem w świątyni Salomona (Dawne dzieje Izraela, X, VIII, 6). W 1 Kronik 27:16, 17 Cadok został przedstawiony jako wódz nad domem Aarona. Z Biblii wynika, że jego potomkowie pełnili urząd arcykapłana aż do czasów Dariusza Persa (prawdopodobnie