przeprowadzania różnych uroczystości, takich jak śluby czy pogrzeby (Jn 2:1, 2; 19:40). W I w. n.e. istniały również pewne zwyczaje związane z wielbieniem Boga, np. picie wina podczas posiłku paschalnego czy upamiętnianie ponownego poświęcenia świątyni (Łk 22:14-18; Jn 10:22). Jezus i jego apostołowie nie potępiali tych tradycji, choć wiedzieli, że nie były wymagane przez Prawo Mojżeszowe. Kiedy zaczęły powstawać synagogi, tradycją stało się wielbienie w nich Boga w sabat. Łukasz donosi, że Jezus chodził do synagogi „zgodnie (...) ze swym zwyczajem” (Łk 4:16).

Potępione tradycje. Jednakże żydowscy przywódcy religijni dodali do spisanego Słowa Bożego mnóstwo ustnych tradycji, które uważali za niezbędny element wielbienia Boga. Przed nawróceniem się na chrystianizm Saul (późniejszy apostoł Paweł) był faryzeuszem i niezwykle gorliwie przestrzegał judaistycznych tradycji. Oczywiście może nie wszystkie z nich były szkodliwe. Ale przez te „nakazy ludzkie” Saul stał się prześladowcą chrześcijan (Mt 15:9). Na przykład Żydzi, ‛trzymając się mocno tradycji mężów z dawniejszych czasów, nie jedli, jeśli nie umyli rąk aż do łokci’ (Mk 7:3). Nie była to dla nich czynność wykonywana ze względów higienicznych, lecz rytuał religijny, który rzekomo mógł im zaskarbić Boże uznanie (zob. OBMYWANIE RĄK). Chrystus wykazał, że nie mieli podstaw do krytykowania jego uczniów za nieprzestrzeganie tych i innych zbędnych „nakazów ludzkich” (Mt 15:1, 2, 7-11; Mk 7:4-8; Iz 29:13). Co więcej, wyjawił, że swą tradycją dotyczącą „korbanu” (daru poświęconego Bogu) przywódcy religijni łamali przykazanie Boga, a tym samym unieważniali Jego Słowo (Wj 20:12; 21:17; Mt 15:3-6; Mk 7:9-15; zob. KORBAN).

Ani Jezus, ani jego uczniowie nigdy nie cytowali na poparcie swych nauk ustnej tradycji żydowskiej; zawsze powoływali się na spisane Słowo Boże (Mt 4:4-10; Rz 15:4; 2Tm 3:15-17). Kiedy został utworzony zbór chrześcijański, hołdowanie niebiblijnym zwyczajom żydowskim uznano za „bezowocny sposób postępowania, przejęty poprzez tradycję od (...) praojców [gr. patroparadòtou, „przekazany przez przodków”]” (1Pt 1:18). Żydzi, którzy zostawali chrześcijanami, porzucali te tradycje. A gdy w Kolosach jacyś fałszywi nauczyciele próbowali propagować taką formę wielbienia Boga, Paweł ostrzegł braci przed „filozofią i pustym zwodzeniem według tradycji ludzkiej”. Najwyraźniej miał tu na myśli przede wszystkim tradycje judaistyczne (Kol 2:8, 13-17).

Tradycje chrześcijańskie. Jeśli za tradycje uznać wskazówki przekazane ustnie lub własnym przykładem, to taką stosowną tradycją, którą apostoł Paweł słusznie dzielił się ze zborami chrześcijańskimi, były informacje otrzymane bezpośrednio od Jezusa. Niektóre z nich dotyczyły obchodzenia Wieczerzy Pańskiej (1Ko 11:2, 23). Stosowną tradycję stanowiły też nauki i przykład apostołów. Dlatego Paweł, który pracował fizycznie, by nie obciążać finansowo braci (Dz 18:3; 20:34; 1Ko 9:15; 1Ts 2:9), mógł zachęcać chrześcijan w Tesalonice, żeby ‛odsuwali się od każdego brata postępującego nieporządnie, nie według tradycji [parádosin]’, którą im przekazano. Kto nie chciał pracować, nie naśladował dobrego przykładu (tradycji) apostołów (2Ts 3:6-11).

„Tradycje”, których musi się trzymać osoba pragnąca wielbić Boga w sposób czysty i nieskażony, z czasem stały się częścią natchnionego Pisma Świętego. Takich nakazów przekazanych przez Jezusa i apostołów, a niezbędnych do zastosowania w życiu, nie pozostawiono w formie ustnej, lecz dokładnie zapisano w Biblii, by przetrwały w niezmienionej postaci dla pożytku chrześcijan żyjących w późniejszych czasach (Jn 20:30, 31; Obj 22:18).

Przewóz ludzi lub towarów z jednego miejsca na inne. W starożytności posługiwano się różnymi środkami transportu w zależności od tego, kto i dokąd podróżował albo dokąd coś przewożono.

Do podróżowania po pustkowiach najlepiej nadawały się wielbłądy, które potrafią się zadowolić pustynną roślinnością i stosunkowo długo wytrzymują bez wody. Służyły zarówno do jazdy wierzchem, jak i do przewożenia towarów (Rdz 37:25-28; Sdz 6:3-5; 7:12; 1Kl 10:2). W podobnych celach używano osłów (Joz 15:18; Sdz 5:10; 10:4; 12:14; 1Sm 25:42; Iz 30:6), mułów (1Kl 1:33) i koni (1Kl 4:26; Dz 23:23, 24, 31-33). Popularnymi środkami transportu były też statki (2Kn 9:21; Eze 27:9; Jon 1:3; Dz 20:13-15; 27:1-44). Zarówno przedmioty, jak i ludzi przewożono także na wozach (Rdz 46:5; Lb 7:1-9). Królowie i inni dostojnicy z reguły podróżowali na rydwanach lub w lektykach, często bogato zdobionych (2Kl 10:15; PnP 3:6-10; Dz 8:26-31). A zwykli ludzie najczęściej wędrowali pieszo (Łk 24:13-15; zob. DROGA, GOŚCINIEC; LEKTYKA; PRZEKAZYWANIE INFORMACJI; RYDWAN; STATEK; WÓZ).

(hebr. letaʼáh).

Mały płaz ogoniasty; przypomina jaszczurkę, nie ma jednak łusek, lecz miękką, wilgotną, cienką skórę. Traszka, podobnie jak żaba, została w Prawie Mojżeszowym zaliczona do stworzeń nieczystych (Kpł 11:29, 30). Traszka wstęgowa (Triturus vittatus), występująca w Azji Mniejszej i Syrii, wyróżnia się czarną wstęgą na obu bokach. Rozwija się w wodzie, po zaniku skrzeli żyje dwa lub trzy lata na lądzie, po czym wraca do wody, gdzie spędza resztę życia.

Każda roślina z rodziny traw (Gramineae), obejmującej zboża, rośliny rosnące na łąkach i pastwiskach, trzcinę cukrową oraz bambusy. Ponieważ nawet obecnie nie używa się na co dzień tej naukowej klasyfikacji, więc jest mało prawdopodobne, żeby starożytni Hebrajczycy rozróżniali prawdziwe trawy i podobne do nich zioła.

Trawy, stworzone w trzecim „dniu” (Rdz 1:11-13), stanowią zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie źródło pokarmu dla ludzi i zwierząt. Poza tym razem z innymi roślinami odgrywają dzięki procesowi fotosyntezy ważną rolę w oczyszczaniu powietrza — pobierają z niego dwutlenek węgla, a wydzielają tlen, potrzebny ludziom i zwierzętom. Rozbudowany system korzeniowy traw zapobiega erozji gleby. Słusznie więc trawę zaliczono do darów Jehowy, podobnie jak światło słoneczne i deszcz, nieodzowne do jej wzrostu (2Sm 23:3, 4; Hi 38:25-27; Ps 104:14; 147:8; Za 10:1; Mt 5:45).

Izraelici wyraźnie widzieli, jak w bezdeszczowej porze słońce wysuszało trawę. Jej nietrwałość jest więc trafnym symbolem przemijania życia ludzkiego, przeciwstawianym wiekuistości Jehowy i Jego „słowa”, czyli „wypowiedzi” (Ps 90:4-6; 103:15-17; Iz 40:6-8; 51:12; 1Pt 1:24, 25). Do szybko więdnącej trawy przyrównano też złoczyńców (Ps 37:1, 2). A płytko ukorzeniona trawa na dachach, która więdnie jeszcze przed wyrwaniem lub zostaje spieczona wiatrem wschodnim, obrazuje nienawidzących Syjonu, jak również ludzi mających paść ofiarą podboju (2Kl 19:25, 26; Ps 129:5, 6; Iz 37:26, 27).

W proroctwie o odrodzeniu zapowiedziano, iż kości sług Bożych „wyrosną jak miękka trawa”, czyli odżyją, napełnione nowymi siłami (Iz 66:14; por. 58:9-11).

Instrument dęty zbudowany z długiej metalowej rury wyposażonej w ustnik i zakończonej lejkowatą czarą głosową.

Jeszcze zanim Izraelici rozbili na pustkowiu pierwszy obóz, Jehowa polecił Mojżeszowi ‛wykuć dwie srebrne trąby’ (Lb 10:2). Nie opisano ich dokładniej, ale trąby widniejące na monetach wybitych za czasów Machabeuszów oraz na Łuku Tytusa mają długość ok. 45—90 cm, są proste i stożkowato zakończone. Według Józefa Flawiusza trąba sporządzona przez Mojżesza przypominała sygnałówkę — była „wąską rurką niewiele grubszą od fletu, z otworem dla ust dostatecznie szerokim, by przyjąć mógł ludzki oddech, a drugim końcem ukształtowanym na podobieństwo dzwonu, takim właśnie, jaki mają trąby” (Dawne dzieje Izraela, III, XII, 6). Podczas uroczystości poświęcenia świątyni Salomona grało 120 trąb (2Kn 5:12).

W Biblii opisano trzy sygnały wykonywane na dwa sposoby: 1) dźwięk obu trąb wzywał całe zgromadzenie Izraela do stawienia się przy namiocie spotkania; 2) głos jednej trąby zwoływał tylko naczelników, będących zwierzchnikami tysięcy; 3) zmienny dźwięk sygnalizował zwinięcie obozu (Lb 10:3-7).

Jehowa polecił też grać podczas wojny „sygnał wojenny” (Lb 10:9). Potem kapłani towarzyszący wojsku rzeczywiście tak robili (Lb 31:6). Kiedy Abijasz z Judy usiłował zapobiec wojnie z Jeroboamem, królem Izraela, podkreślił, że Bóg zapewni zwycięstwo Judzie — w której posiadaniu są „trąbki sygnałowe ogłaszające alarm bojowy”. Uparty Jeroboam nie zaprzestał jednak agresji i armia judzka, zagrzewana do boju przez kapłanów, którzy „grali na trąbach”, pokonała jego wojska (2Kn 13:12-15).

Trąby należały do instrumentów muzycznych używanych w świątyni (2Kn 5:11-13). Grali na nich kapłani z rodu Aarona (Lb 10:8; 2Kn 29:26; Ezd 3:10; Neh 12:40, 41). Jeżeli gdzieś wspomniano o trąbie (hebr. chacoceráh), a nie powiedziano wyraźnie, że grał na niej kapłan, to za każdym razem chodzi o jakieś wydarzenie ważne dla całego narodu, w którym kapłani najprawdopodobniej także uczestniczyli. Całkowicie uzasadniony jest więc wniosek, iż to właśnie oni dęli wtedy w trąby (2Kn 15:14; 20:28; 23:13; por. 1Kn 15:24 z 15:28). Nie da się jednak wykluczyć, że istniały różne rodzaje trąb i że niektóre były używane także przez osoby spoza grona kapłanów.

Jezus powiedział swym słuchaczom, żeby nie naśladowali obłudników, którzy ‛dmą w trąbę’ (gr. salpízo, spokrewnione ze słowem sálpigks, czyli „trąba”), chcąc zwrócić uwagę na swą dobroczynność (Mt 6:2). Zapewne posłużył się tutaj przenośnią, przestrzegając przed dawaniem darów miłosierdzia w sposób obliczony na pokaz.

Choroba określana w Biblii hebrajskim słowem caráʽat oraz greckim lépra. Cierpiących na nią nazywa się trędowatymi.

„Trąd” opisywany w Biblii dotykał oprócz ludzi także odzież i domy (Kpł 14:55), a zatem słowem tym określano coś więcej niż tylko chorobę zwaną obecnie chorobą Hansena, od nazwiska lekarza,