prawdopodobnie w IV w. p.n.e., świątyni na górze Garizim, mającej stanowić konkurencję dla świątyni w Jerozolimie. Inni uważają, że zaostrzenie stosunków nastąpiło ponad sto lat później. Gdy Jezus rozpoczynał swą służbę, świątynia na górze Garizim nie istniała już od ok. 150 lat, ale oba narody wciąż dzieliła ogromna przepaść (Jn 4:9). Samarytanie dalej oddawali cześć Bogu na górze Garizim (Jn 4:20-23), a Żydzi odnosili się do nich z pogardą (Jn 8:48). Jezus wykorzystał tę postawę Żydów do udzielenia ważnej lekcji poglądowej w przypowieści o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10:29-37).

Pięcioksiąg samarytański. Od najdawniejszych czasów Samarytanie uznają tylko pierwszych pięć ksiąg Biblii, i to w ich własnej wersji, zapisanych ich pismem i znanych jako Pięcioksiąg samarytański. Pozostałą część Pism Hebrajskich, może z wyjątkiem Księgi Jozuego, odrzucają. Między Pięcioksięgiem samarytańskim a tekstem masoreckim istnieje ok. 6000 różnic, w większości drobnych. Niektóre jednak są dość istotne, jak np. fragment z Powtórzonego Prawa 27:4 — w wersji samarytańskiej zamiast o górze Ebal jest tam mowa o górze Garizim jako o miejscu, gdzie Mojżesz miał wypisać prawa na pobielonych kamieniach (Pwt 27:8). Oczywistym powodem wprowadzenia tej zmiany była chęć poparcia poglądu, iż świętą górą Boga jest właśnie góra Garizim.

Ponieważ jednak Samarytanie uznawali Pięcioksiąg, wierzyli, że nadejdzie prorok większy niż Mojżesz (Pwt 18:18, 19). W I w. wypatrywali Chrystusa, Mesjasza, i jedni go rozpoznali, inni zaś odrzucili (Łk 9:52-56; 17:16-19; Jn 4:9-43). Później w wyniku działalności ewangelizacyjnej pierwszych chrześcijan wielu Samarytan przyjęło chrystianizm (Dz 8:1-17, 25; 9:31; 15:3).

(ס) (sámech).

Piętnasta litera alfabetu hebrajskiego. Sámech reprezentuje głoskę, którą wymawiali Efraimici, gdy usiłowali powiedzieć słowo „szibbolet”, zaczynające się od szin (שׁ), a nie od sámech (Sdz 12:6; zob. też SIN, SZIN). W tekście hebrajskim sámech jest początkową literą każdego z ośmiu wersetów Psalmu 119:113-120.

Imię lub tytuł jednego z babilońskich książąt, którzy weszli do Jerozolimy zaraz po tym, jak latem 607 r. p.n.e. zrobiono wyłom w jej murach (Jer 39:3).

Piąty z wymienionych królów Edomu, którzy panowali, zanim w Izraelu zaczął rządzić król. Samla pochodził z Masreki (Rdz 36:31-37; 1Kn 1:47, 48).

(„wyżyna”).

Wyspa na Morzu Egejskim niedaleko zach. wybrzeża Azji Mniejszej. Paweł zatrzymał się tam na krótko, gdy wracał ze swej trzeciej podróży misjonarskiej (Dz 20:15).

Samos leży na pd. zach. od Efezu i pn. zach. od Miletu i jest oddzielona od azjatyckiego cypla Samsun Daği cieśniną o szerokości ok. 1,5 km. Ta górzysta wyspa ma ok. 43 km długości i 23 km szerokości. W okresie podróży misjonarskich Pawła była wolnym państwem. Główne tamtejsze miasto, będące zarazem portem, również nosiło nazwę Samos. Wyspa słynęła z kultu Hery (odpowiedniczka rzymskiej bogini Junony, patronki małżeństwa i macierzyństwa), której świątynia pod względem wspaniałości rywalizowała ze świątynią Artemidy Efeskiej.

Według relacji biblijnej statek, którym Paweł wracał do Jerozolimy, zatrzymał się naprzeciw Chios, po czym popłynął jakieś 100 km dalej na pd. wzdłuż wybrzeża Azji Mniejszej i ‛zawinął do Samos, kolejnego zaś dnia przybył do Miletu’ (Dz 20:15). W niektórych manuskryptach fragment ten poszerzono o dodatkową informację: „Zawinęliśmy do Samos i po postoju w Trogylion następnego dnia dotarliśmy do Miletu” (JB; por. Bg). Miałoby to oznaczać, że statek nie został w porcie w Samos, ale przepłynął na drugą stronę cieśniny i tam rzucił kotwicę, korzystając z osłony wysokiego cypla. Jednakże nazwa Trogylion nie występuje w najstarszych i najbardziej wiarogodnych manuskryptach, toteż odrzucili ją w swych wydaniach krytycznych Westcott i Hort oraz Nestle i Aland. Statek Pawła najwyraźniej zatrzymał się na krótko w Samos, po czym popłynął dalej do Miletu.

(prawdopodobnie: „trackie Samos”).

Górzysta wyspa w pn.-wsch. rejonie Morza Egejskiego; w jej pn. części leży miasto o tej samej nazwie. Podczas drugiej podróży misjonarskiej apostoła Pawła (przypuszczalnie wiosną r. 50 n.e.) jego statek popłynął z Troady w pn.-zach. Azji Mniejszej „prosto do Samotraki”. Nie ma jednak wzmianki o tym, by Paweł zszedł tam na ląd (Dz 16:11). Obecnie wyspa ta nie posiada dobrego portu, choć przy jej brzegach są miejsca, gdzie można bezpiecznie rzucić kotwicę.

Grecki wyraz tłumaczony na „samowolny” (Tyt 1:7; 2Pt 2:10, Bp, Bw, NŚ) dosłownie znaczy „podobający się sobie” i „odnosi się do kogoś, kto dba wyłącznie o swoje korzyści i postępuje tylko według własnej woli, nie licząc się z innymi” (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, 1981, t. 3, s. 342). Samowoli nie da się więc pogodzić z duchem chrystianizmu. Powinni się jej wystrzegać zwłaszcza chrześcijańscy nadzorcy (Tyt 1:5, 7). Słowami „zuchwali” i „samowolni” apostoł Piotr określił osoby, które odrzuciły normy postępowania obowiązujące naśladowców Chrystusa (2Pt 2:10).

(od rdzenia oznaczającego: „słońce”).

Jeden z najwybitniejszych sędziów Izraela; syn Manoacha, Danity z Cory. Zanim jeszcze Samson się urodził, jego matce ukazał się anioł. Obwieścił, że będzie miała syna, który od narodzenia będzie nazirejczykiem i „obejmie przewodnictwo w wybawianiu Izraela z ręki Filistynów” (Sdz 13:1-5, 24; 16:17). Jako człowiek odgrywający tak ważną rolę w walce z Filistynami, Samson oczywiście musiał się stykać z ciałami poległych w boju. Skoro otrzymał takie zadanie, nie mógł podlegać przepisowi zabraniającemu nazirejczykom dotykania zwłok (Lb 6:2-9). Warto też zauważyć, że ów przepis dotyczył osób, które dobrowolnie złożyły ślub nazireatu; tymczasem Samsona obowiązywały takie wymagania, jakie anioł Jehowy przedstawił jego matce.

Gdy Samson osiągnął wiek odpowiedni do zawarcia małżeństwa, poprosił rodziców, by wzięli mu za żonę pewną Filistynkę z Timny. Stało się to za sprawą ducha Bożego, by Samson miał powód do wystąpienia przeciwko Filistynom (Sdz 13:25 do 14:4). W drodze do Timny został zaatakowany przez młodego grzywiastego lwa. Z pomocą ducha Bożego rozdarł go na pół gołymi rękami. Później dotarł do Timny i porozmawiał z Filistynką, którą chciał poślubić (Sdz 14:5-7).

Po jakimś czasie Samson udał się z rodzicami do Timny, by zabrać narzeczoną do swego domu. Kiedy zboczył z drogi, by obejrzeć ciało zabitego lwa, znalazł w nim rój pszczół i miód. Zjadł trochę miodu, a po przyłączeniu się do rodziców również ich poczęstował. Przeżycie to posłużyło mu za podstawę zagadki, którą podczas uczty weselnej zadał 30 filistyńskim drużbom. Dalsze wydarzenia związane z tą zagadką doprowadziły do tego, że Samson zabił 30 Filistynów z Aszkelonu (Sdz 14:8-19).

Kiedy ojciec żony Samsona dał ją innemu mężczyźnie i nie pozwolił Samsonowi się z nią zobaczyć, ten uznał to za kolejną okazję do zaatakowania Filistynów. Za pomocą 300 lisów podpalił ich pola ze zbożem, winnice i sady oliwne. Wówczas rozsierdzeni Filistyni spalili jego żonę i jej ojca, którego zachowanie wobec Samsona naraziło ich na straty. W ten sposób dali Samsonowi jeszcze jeden powód do wzięcia na nich odwetu. W rezultacie zabił wielu z nich i „rzucał nogi na uda” (Sdz 14:20 do 15:8).

Chcąc się na nim zemścić, Filistyni przybyli do Lechi. Trzy tysiące przestraszonych Judejczyków poszło do Samsona do urwistej skały Etam i przekonało go, by się poddał; następnie związali go dwoma nowymi powrozami i przyprowadzili do Filistynów. Gdy ci go zobaczyli, zaczęli z radości wykrzykiwać. Ale wtedy „zaczął na niego oddziaływać duch Jehowy i powrozy na jego ramionach stały się jak lniane nici przypalone ogniem, tak iż opadły pęta z jego rąk”. Znalazłszy wilgotną szczękę osła, Samson zabił nią tysiąc mężczyzn, a zwycięstwo przypisał Jehowie. Potem spragniony poprosił Jehowę o wodę i Bóg w cudowny sposób mu jej dostarczył (Sdz 15:9-19).

Innym razem Samson wszedł do domu nierządnicy w filistyńskim mieście Gaza. Usłyszawszy o tym, Filistyni zaczaili się, by rano go zabić. Ale Samson wstał o północy, wyrwał z muru miejskiego wrota bramy razem z bocznymi słupami oraz zasuwą i „zaniósł je na szczyt góry, która jest naprzeciw Hebronu” (Sdz 16:1-3; zob. GAZA 1). W ten sposób bardzo upokorzył Filistynów, gdyż pozbawił Gazę ochrony przed wrogami. Okoliczność, iż Samson dokonał tego zdumiewającego czynu, wskazuje, że wciąż oddziaływał na niego duch Boży. Bynajmniej więc nie wszedł do domu nierządnicy w niemoralnych zamiarach. W dziele Theologisch-homiletisches Bibelwerk (J. P. Lange, „Das Buch der Richter und Ruth”, 1865, s. 143) biblista Paulus Cassel tak to skomentował: „Samson nie poszedł do Gazy w celu odwiedzenia (...) [prostytutki]: powiedziano wszak, że ‛poszedł tam i zobaczył’ [prostytutkę]. Kiedy jednak postanowił tam [w Gazie] przenocować, jako wróg narodu, nie miał innego wyboru, jak zatrzymać się u (...) [prostytutki]. (...) Relacja ta nie różni się od opisu pobytu zwiadowców u Rachab. Słowa ‛zobaczył ją’ wskazują jedynie, że widząc kobietę tego pokroju, wiedział, gdzie będzie mógł przenocować”. Poza tym warto zauważyć, że w relacji tej powiedziano: „Samson leżał do północy”, a nie „Samson leżał z nią do północy”.

Wchodząc na terytorium wroga, Samson dowiódł swej niezwykłej odwagi. Być może poszedł do Gazy, by ‛szukać sposobności przeciw Filistynom’, jak wtedy, gdy wybrał sobie spośród nich żonę (Sdz 14:4). Jeśli tak było, najwyraźniej zamierzał wykorzystać ewentualny atak Filistynów, by ich pognębić.

Zdradzony przez Dalilę. Później Samson zakochał się w Dalili (zob. DALILA). Ona zaś dla korzyści materialnych próbowała dowiedzieć się,