za nieczyste, których nie wolno było spożywać. Powiedziano w nim: „Każde stworzenie, które ma rozdzielone kopyto i rozwidlone racice oraz przeżuwa pokarm wśród zwierząt, możecie jeść” (Kpł 11:3). Gdzie indziej dodano: „Nie wolno ci jeść nic obrzydliwego. Oto zwierzęta, które możecie jeść: byk, owca i koza, jeleń i gazela, i sarna, i koziorożec, i antylopa, i dzika owca, i kozica; i każde zwierzę, które ma rozdzielone kopyto i którego kopyto rozwidla się na dwie racice, każde przeżuwające pokarm pośród zwierząt” (Pwt 14:3-6).

Osoby zobowiązane do przestrzegania przymierza Prawa nie mogły spożywać zwierząt, które nie spełniały tych warunków. Do zwierząt nieczystych zaliczano góralka, zająca, świnię i wielbłąda. Nie wolno też było jeść zwierząt ‛poruszających się na łapach’, do których niewątpliwie należał lew, niedźwiedź i wilk (Kpł 11:4-8, 26, 27; Pwt 14:7, 8).

Ograniczenia te dotyczyły tylko osób podlegających Prawu Mojżeszowemu, w Kapłańskiej 11:8 powiedziano bowiem: „Są dla was nieczyste”, co odnosiło się do Izraelitów. Gdy ofiarna śmierć Chrystusa Jezusa zniosła Prawo, zakazy te zostały unieważnione, a całą ludzkość ponownie zaczęły obowiązywać ogólne wymagania podane Noemu po potopie (Rdz 9:3, 4; Kol 2:13-17).

Skoro przepisy dotyczące nieczystych pokarmów anulowano wraz z resztą Prawa, rodzi się pytanie, dlaczego jakieś trzy i pół roku później Piotr dalej nie chciał jeść ‛nic nieczystego’ (Dz 10:10-15). Trzeba pamiętać, że usunięcie Prawa wprowadziło ogromne zmiany w życiu naśladowców Chrystusa, dlatego musiało minąć sporo czasu, zanim wszystko w pełni zrozumieli.

Znaczenie przenośne. Biblijne nawiązania do zwierząt i ich charakterystycznych cech często mają znaczenie przenośne. Niekiedy zwierzęta wyobrażały wspaniałe przymioty Boga lub człowieka (Eze 1:10, 11; Obj 4:6, 7). W innych wypadkach symbolizowały okrutne, bestialskie mocarstwa, gnębiące i uciskające ludzi (Dn 7:2-7; 8:5-8, 20, 21; Obj 13:1-17; zob. ZWIERZĘTA SYMBOLICZNE).

Właściwy stosunek do zwierząt. Według Prawa Mojżeszowego do zwierząt ofiarnych należały owce, kozy i bydło, i to wyłącznie zdrowe sztuki; nie nadawały się do tego np. osobniki wykastrowane (Kpł 22:23-25). Krew zwierzęcia można było wykorzystywać tylko w celach ofiarnych; nie wolno jej było spożywać ani użyć w żaden inny sposób (Kpł 17:13, 14). Surowo zabroniono też kultu wszelkich wizerunków zwierząt lub innych dzieł stwórczych (Wj 20:4, 5).

Biblia każe traktować zwierzęta miłosiernie i sprawiedliwie. Jehowę przedstawiono jako ich troskliwego Żywiciela i Opiekuna (Ps 145:15, 16; Prz 12:10). Prawo Mojżeszowe nakazywało dbać o zwierzęta domowe. Jeśli jakieś zabłądziło, należało je bezpiecznie odprowadzić do właściciela, a gdy któreś przygniótł ciężar, trzeba było je oswobodzić (Wj 23:4, 5). Zwierzęta robocze miały być traktowane humanitarnie (Pwt 22:10; 25:4). Podobnie jak ludzie mogły odpoczywać w sabat (Wj 20:10; 23:12; Pwt 5:14). Niebezpieczne należało pilnować lub zabić (Rdz 9:5; Wj 21:28, 29). Krzyżowanie ze sobą różnych „rodzajów zwierząt” było zabronione (Kpł 19:19).

Bogobojni ludzie rozumieją, że zwierzęta należą do darów, którymi Bóg szczodrze obdarzył ludzkość dla jej dobra. Służą człowiekowi do przewożenia ciężarów, dostarczają pokarmu i odzienia, pomagają w takich istotnych pracach, jak orka i żniwa, a także biorą udział w oczyszczaniu ziemi. Różnorodność ich barw i kształtów cieszy oczy, a ich zwyczaje i instynkt są bogatym źródłem informacji o cudach Bożego dzieła stwórczego. Zwierzęta umierają tak jak ludzie, ale nie mają nadziei na zmartwychwstanie (2Pt 2:12; zob. OWADY; PTAKI; RYBY oraz hasła dotyczące poszczególnych owadów, gadów, ptaków i innych zwierząt).

Od niepamiętnych czasów zwierzęta stanowią przedmiot obserwacji człowieka i ze względu na swe zwyczaje oraz wygląd są obierane na symbole poszczególnych osób, narodów, państw i organizacji. Biblia wielokrotnie wspomina o zwierzętach w sensie symbolicznym. Przykłady symboli nawiązujących do cech charakterystycznych różnych zwierząt podano w dwóch załączonych tabelach.

Zwierzęta jako symbole państw. W Biblii wymieniono niektóre czołowe mocarstwa światowe, z których każde — podobnie jak inne państwa — obrało sobie za godło jakieś zwierzę. W Egipcie ważnym symbolem władzy był ureus, czyli święta kobra zdobiąca nakrycie głowy faraona. Ale godło tego kraju (podobnie jak Asyrii) stanowił również byk. W Medo-Persji tę samą rolę pełnił orzeł (Medowie mieli wizerunek złotego orła na tarczach, a Persowie nosili orła przytwierdzonego do końca włóczni). Symbolem Aten była sowa, a Rzymu — orzeł. Godłem Wielkiej Brytanii jest lew, Stanów Zjednoczonych orzeł, a Chiny od najdawniejszych czasów reprezentuje smok.

Dzikie zwierzęta z ksiąg Daniela oraz Objawienia. Obie te księgi wyraźnie informują, iż występujące w nich rozmaite dzikie zwierzęta symbolizują królestwa, państwa lub panujących (Dn 7:6, 12, 23; 8:20-22; Obj 16:10; 17:3, 9-12). Z uważnej analizy tych fragmentów wynika, że choć owe symboliczne bestie różnią się od siebie, to jednak coś je łączy. Otóż wszystkie sprzeciwiają się władzy Bożej nad ludzkością, reprezentowanej przez mesjańskie Królestwo. Przeciwstawiają się też „świętym”, z którymi Bóg zawarł przymierze — najpierw był to naród żydowski, potem zbór chrześcijański. Państwa, których nazwy wymieniono (Medo-Persja oraz Grecja), były wielkimi mocarstwami światowymi, a pozostałe również nie mogły być pomniejszymi królestwami, o czym świadczą rozmiary przypisywane wyobrażającym je bestiom oraz opis ich poczynań (warto zauważyć, że niektóre kraje zależne przedstawiono jako rogi). Każda z symbolicznych bestii jest niezwykle agresywna i usiłuje podporządkować sobie wszystkie narody znajdujące się w zasięgu jej działania (por. Dn 7:17, 18, 21; 8:9-11, 23, 24; Obj 13:4-7, 15; 17:12-14).

Według wielu komentatorów biblijnych spełnienie wspomnianych wizji z Księgi Daniela sięgało co najwyżej do okresu ziemskiej służby Jezusa Chrystusa, kiedy to na arenie światowej dominowało cesarstwo rzymskie. Jednakże z samych tych proroctw wyraźnie wynika, że dotyczą one też znacznie późniejszych dziejów. Ostatnie bestie miały w jakiejś postaci przetrwać aż do „wyznaczonego czasu końca”, gdy ‛nadejdzie ustalony czas, żeby święci Boży posiedli królestwo’. Wtedy to Mesjasz raz na zawsze unicestwi wszystkie bestie sprzeciwiające się jego panowaniu (Dn 7:21-27; 8:19-25; por. też Obj 17:13, 14; 19:19, 20). Co więcej, Chrystus Jezus jednoznacznie zapowiedział, że wrogość wobec mesjańskiego Królestwa nie ustanie aż do czasu końca i że jego uczniowie głoszący wieść o tym Królestwie będą „przedmiotem nienawiści wszystkich narodów” (Mt 24:3, 9-14). Wobec tego ostateczne spełnienie wizji o bestiach bez wątpienia obejmuje także współczesne państwa, a zwłaszcza mocarstwa światowe.

Bestie wychodzące z morza (wizja Daniela). Kiedy Egipt i Asyria przestały odgrywać dominującą rolę na scenie światowej, a potęga Babilonu chyliła się ku upadkowi, Jehowa Bóg dał Danielowi wizję „czterech olbrzymich bestii” wychodzących z ogromnego morza (Dn 7:1-3). W Izajasza 57:20 do morza przyrównano ludzi oddalonych od Boga; powiedziano tam: „Lecz niegodziwi są jak wzburzone morze, które nie może się uspokoić i którego wody wciąż wyrzucają wodorosty i błoto” (zob. też Obj 17:15).

Komentatorzy biblijni często łączą tę wizję z wizją ogromnego posągu, opisaną w 2 rozdz. Daniela. Istotnie, można między nimi dostrzec wyraźne podobieństwa. Posąg składał się z czterech głównych części i tyle samo było bestii. Głowę posągu wykonano z najszlachetniejszego kruszcu, złota, a następne części z coraz mniej cennych materiałów, i podobnie pochód bestii rozpoczął majestatyczny lew. W obu wizjach najwięcej uwagi poświęcono czwartemu „królestwu”, które jest najbardziej złożone, zawiera nowe elementy i trwa aż do czasu wykonania na nim wyroku za sprzeciwianie się władzy Boga.

Oto krótka charakterystyka owych czterech bestii: lew najpierw ma orle skrzydła, potem je traci i nabiera cech ludzkich; niedźwiedź (stworzenie mniej majestatyczne od lwa i bardziej ociężałe) pożera dużo mięsa; lampart ma cztery skrzydła (dzięki czemu jest jeszcze szybszy) oraz cztery głowy; czwarta bestia nie przypomina żadnego rzeczywistego zwierzęcia, jest niezwykle silna, ma wielkie, żelazne zęby i dziesięć rogów, a wyrasta jej jeszcze jeden róg z oczami i ‛ustami, które mówią wyniosłe rzeczy’. Owej czwartej bestii i jej niezwykłemu rogowi jest poświęcona spora część 7 rozdz. Daniela. Chociaż każda z tych bestii ‛różniła się od pozostałych’, najdziwniejsza była właśnie ta ostatnia (Dn 7:3-8, 11, 12, 15-26).

W ostatnim ćwierćwieczu VII w. p.n.e. dominującą pozycję na Bliskim Wschodzie zdobył Babilon. Szybko podporządkował sobie Syrię i Palestynę, obalając królestwo Judy, którego władcy z dynastii Dawida zasiadali na chwalebnym „tronie Jehowy” w Jerozolimie (1Kn 29:23). Co ciekawe, kiedy prorok Jeremiasz ostrzegał Judę, że ulegnie Babilonowi, przyrównał jej zdobywcę do ‛lwa wybiegającego z gęstwiny’ (Jer 4:5-7; por. 50:17). A po upadku Jerozolimy oznajmił, iż żołnierze babilońscy ścigający Judejczyków byli „szybsi niż orły” (Lam 4:19). Historia donosi, że choć Babilon rozciągnął swe wpływy aż po Egipt, to jego ekspansja wkrótce straciła impet, a ostatni władcy imperium nie byli już tak agresywni.

Babilon został pokonany przez królestwo Medów i Persów, którego kolebką były wzgórza leżące na wsch. od równin Mezopotamii. W odróżnieniu od semickich Babilończyków Medowie i Persowie pochodzili od Jafeta i utworzyli pierwsze aryjskie mocarstwo dominujące na Bliskim Wschodzie. Chociaż Żydom pozwolono wrócić do Judy, nie odzyskali niepodległości, lecz byli poddanymi państwa medo-perskiego (Neh 9:36, 37). A okazało się ono jeszcze bardziej zachłanne niż imperium babilońskie, gdyż podporządkowało sobie tereny „od Indii po Etiopię” (Est 1:1).

Dominacji Medo-Persji położył kres błyskawiczny podbój dokonany przez wojska greckie pod wodzą Aleksandra Wielkiego. W niezwykle krótkim czasie zbudował on mocarstwo obejmujące części Europy, Azji i Afryki. Było to pierwsze tak potężne państwo stworzone przez Europejczyków. Po śmierci Aleksandra jego wodzowie wszczęli walkę o władzę, aż w końcu czterech z nich rozdzieliło imperium między siebie. O Palestynę walczyły ze sobą królestwa Seleucydów i Ptolemeuszów.

Mocarstwo greckie zostało w końcu wchłonięte przez cesarstwo rzymskie, które prześcignęło wszystkie poprzednie potęgi nie tylko zasięgiem (objęło cały basen Morza Śródziemnego, a z czasem sięgnęło aż po Wyspy Brytyjskie), ale też skutecznością armii oraz stanowczym egzekwowaniem swojego prawa w prowincjach całego rozległego imperium. To właśnie Rzym stał się narzędziem politycznym, które posłużyło do stracenia Mesjasza, Chrystusa Jezusa, oraz do prześladowania zboru pierwszych chrześcijan. Mocarstwo to w rozmaitych postaciach trwało potem jeszcze setki lat, a w końcu rozpadło się na szereg państw, spośród których z czasem na czoło wysunęła się Wielka Brytania.

O wyjątkowości cesarstwa rzymskiego ciekawie wypowiedział się historyk H. G. Wells: „To nowe mocarstwo rzymskie, które w II i I w. przed Chr. zdobyło siły do panowania nad światem zachodnim, różniło się pod wielu względami od wszystkich dotychczasowych wielkich państw cywilizowanego świata. Najpierw nie było ono monarchią ani tworem jakiegoś wielkiego zdobywcy. (...) [Rzym] był pierwszym wielkim państwem republikańskim, które uniknęło zagłady i było zdolne do dalszego rozwoju. (...) [Państwo rzymskie] nie opierało się w tym stopniu na ludności chamickiej i semickiej, co każde z poprzednich imperiów. (...) Było ono czymś nowym w historii, jako rozrosła do wielkich rozmiarów rzeczpospolita aryjska. (...) Zmieniało się ciągle. Nigdy nie osiągnęło pewnej stałości. Eksperyment rzymski [w zakresie administracji] w pewnym