a większość Izraelitów miała dla niego ogromny szacunek (Wj 11:3; 3:10-12; 4:10-16).

Podczas pobytu Izraelitów w Egipcie i późniejszego exodusu Bóg w widomy sposób otaczał ich opieką. Mieli tam najdogodniejsze warunki do szybkiego rozrośnięcia się w potężny naród. Gdyby zostali w Kanaanie, zapewne często wikłaliby się w walki z jego mieszkańcami, tymczasem na terytorium pierwszego mocarstwa światowego, znajdującego się wówczas u szczytu potęgi, znaleźli bezpieczne schronienie. Mieszkali w najlepszej części kraju, co dobrze wpływało na zdrowie, możliwości rozradzania się, a poniekąd także na rozwój intelektualny.

Niemniej położenie Izraelitów w Egipcie nie sprzyjało wzrostowi moralnemu i duchowemu ani nie pozwalało przeobrazić ich w naród podległy władzy teokratycznej i pouczany przez kapłanów zajmujących się składaniem ofiar. Prócz tego zbliżała się wyznaczona przez Boga pora na spełnienie obietnicy, iż potomstwo Abrahama otrzyma ziemię Kanaan. Izrael miał utworzyć wielki naród, którego Królem był Jehowa. Księga Wyjścia relacjonuje, jak Bóg urzeczywistniał to zamierzenie (Wj 15:13-21).

Zwoje znad Morza Martwego. Fragmenty Księgi Wyjścia znaleziono w 15 Zwojach znad Morza Martwego. Jeden z nich (4QEx⁠^f) jest datowany na 250 r. p.n.e. Dwa inne, pochodzące przypuszczalnie z III lub II w. p.n.e., zostały spisane alfabetem starohebrajskim, używanym przed niewolą babilońską.

Kiedy Jehowa obiecał Abrahamowi (przed 1933 p.n.e.), że jego potomkowie odziedziczą wyznaczoną ziemię, powiedział jeszcze: „Wiedz z całą pewnością, że twoje potomstwo będzie osiadłym przybyszem w nie swojej ziemi i będą musieli im służyć, ci natomiast będą ich dręczyć przez czterysta lat. Ale ja osądzam naród, któremu będą służyć, i potem wyjdą z wielkim dobytkiem. (...) Lecz w czwartym pokoleniu tu powrócą, gdyż jeszcze się nie dopełniła wina Amorytów” (Rdz 15:13-16).

Oczywiście ten 400-letni ucisk nie mógł się rozpocząć przed pojawieniem się obiecanego „potomstwa”. Kiedy wcześniej, podczas klęski głodu w Kanaanie, Abraham (Abram) udał się do Egiptu, gdzie doszło do nieporozumienia między nim a faraonem, był jeszcze bezdzietny (Rdz 12:10-20). Niedługo po Bożej zapowiedzi dotyczącej czterech wieków ucisku został w wieku 86 lat (1932 p.n.e.) ojcem Ismaela, którego urodziła mu egipska służąca i nałożnica. Ale 14 lat później (1918 p.n.e.) jego żona Sara, będąca kobietą wolną, urodziła Izaaka, a Bóg postanowił, że to z tego syna wyłoni się obiecany Potomek. Jednakże nie nadeszła jeszcze wyznaczona przez Boga pora, by dać Abrahamowi i jego potomkom ziemię Kanaan, dlatego też zgodnie z proroctwem byli ‛osiadłymi przybyszami w nie swojej ziemi’ (Rdz 16:15, 16; 21:2-5; Heb 11:13).

Data wyjścia z Egiptu. Kiedy zatem rozpoczęło się 400 lat ucisku i kiedy się zakończyło? Tradycja żydowska przyjmuje za punkt początkowy narodziny Izaaka. Niemniej pierwsze wydarzenie związane z uciskiem rozegrało się w dniu odstawienia Izaaka od piersi. Wszystko przemawia za tym, że było to w 1913 r. p.n.e., gdy Izaak miał ok. 5 lat, a Ismael ok. 19. Właśnie wtedy ten starszy syn „urodzony według ciała zaczął prześladować urodzonego według ducha” (Gal 4:29). Ismael, będący pół-Egipcjaninem, z zazdrości i nienawiści zaczął ‛stroić sobie żarty’ z małego Izaaka — i nie była to jedynie dziecięca kłótnia (Rdz 21:9). W innych przekładach powiedziano, że ‛szydził’ albo ‛naśmiewał się’ z niego (Bw, BT). Dręczenie potomstwa Abrahama trwało przez całe życie Izaaka. Oczywiście cieszył się on błogosławieństwem Jehowy, niemniej był prześladowany przez mieszkańców Kanaanu i z powodu trudności, jakich mu przysparzali, musiał się przenosić z miejsca na miejsce (Rdz 26:19-24, 27). W końcu w ostatnich latach życia jego syna Jakuba potomkowie Abrahama zamieszkali w Egipcie. Tam z czasem popadli w niewolę.

Jak sama Biblia pozwala ustalić datę wyjścia Izraelitów z Egiptu?

A zatem 400-letni ucisk trwał od r. 1913 do 1513 p.n.e. Był to zarazem okres tolerowania przez Boga mieszkańców Kanaanu, wśród których główne plemię stanowili Amoryci. Właśnie do r. 1513 miała się dopełnić ich wina — miało się stać oczywiste, że zasługują na całkowite usunięcie ze swej ziemi. Zmierzając do ich wyrugowania, Bóg najpierw miał zwrócić uwagę na swój lud w Egipcie, wyzwolić go z niewoli i wyprawić w drogę powrotną do Ziemi Obiecanej (Rdz 15:13-16).

Okres 430 lat. Inny sposób ustalenia tej daty opiera się na wypowiedzi z Wyjścia 12:40, 41: „A pobyt synów Izraela, którzy mieszkali w Egipcie, trwał czterysta trzydzieści lat. I stało się pod koniec czterystu trzydziestu lat, w tymże dniu stało się, że wszystkie zastępy Jehowy wyszły z ziemi egipskiej”. W przypisie do Wyjścia 12:40 (NW) na temat zwrotu „którzy mieszkali” powiedziano: „W języku hebr. czasownik ten występuje w lm. Zaimek względny ʼaszér („który”) odnosi się raczej do wyrażenia ‚synowie Izraela’ niż do słowa ‚pobyt’”. W greckiej Septuagincie werset 40 oddano następująco: „Ale pobyt synów Izraela, podczas którego mieszkali w ziemi egipskiej i w ziemi Kanaan, [trwał] czterysta trzydzieści lat”. W Pięcioksięgu samarytańskim też czytamy, że było to „w ziemi kananejskiej i w ziemi egipskiej”. Ze wszystkich tych przekładów wynika, iż ów 430-letni okres obejmował pobyt Izraelitów nie tylko w Egipcie.

Apostoł Paweł wskazał, że ten 430-letni okres (z Wj 12:40) trwał od chwili uprawomocnienia przymierza zawartego z Abrahamem do wyjścia Izraelitów z Egiptu. Wyjaśnił: „To jeszcze mówię: Przymierza [Abrahamowego], które Bóg poprzednio uprawomocnił, Prawo powstałe w czterysta trzydzieści lat później [w roku wyjścia Izraela z Egiptu] nie unieważnia, tak by znieść obietnicę (...); a przecież Bóg życzliwie dał je [dziedzictwo] Abrahamowi na podstawie obietnicy” (Gal 3:16-18).

Ile więc czasu upłynęło od uprawomocnienia przymierza Abrahamowego do chwili osiedlenia się Izraelitów w Egipcie? Przymierze to, wynikające z obietnicy, którą Abraham otrzymał w Ur Chaldejczyków, weszło w życie, gdy w wieku 75 lat — jak czytamy w Rodzaju 12:4, 5 — opuścił Charan i w drodze do Kanaanu przekroczył Eufrat (1943 p.n.e.). Ze wzmianek genealogicznych w Rodzaju 12:4; 21:5; 25:26 oraz z wypowiedzi Jakuba zanotowanej w Rodzaju 47:9 wynika, że od uprawomocnienia tego przymierza do momentu, gdy Jakub przeniósł się z rodziną do Egiptu, minęło 215 lat. A zatem w rzeczywistości Izraelici mieszkali w Egipcie 215 lat (1728-1513 p.n.e.). Harmonizuje to z innymi szczegółami chronologicznymi.

Od wyjścia z Egiptu do budowy świątyni. Pogląd ten potwierdzają jeszcze dwie inne wzmianki chronologiczne. Salomon rozpoczął budowę świątyni w czwartym roku panowania (1034 p.n.e.), który zgodnie ze słowami z 1 Królów 6:1 był „czterysta osiemdziesiątym rokiem” od wyjścia Izraelitów z Egiptu (1513 p.n.e.).

‛Mniej więcej 450 lat’. Z kolei w Dziejach 13:17-20 zanotowane jest przemówienie Pawła w Antiochii Pizydyjskiej, nawiązujące do okresu „mniej więcej czterystu pięćdziesięciu lat”. Apostoł przedstawia tam historię Izraelitów od chwili, gdy Bóg ‛wybrał ich praojców’, czyli od narodzenia Izaaka, przez którego miało przyjść obiecane potomstwo (1918 p.n.e.). (Narodziny Izaaka bezspornie rozstrzygnęły kwestię, kogo Bóg uzna za potomstwo; wcześniej pozostawała ona otwarta ze względu na bezpłodność Sary). Począwszy od tego punktu wyjścia, Paweł opowiada, jak Bóg postępował ze swym wybranym narodem do czasu, gdy „dał im sędziów, aż do proroka Samuela”. A zatem „okres mniej więcej czterystu pięćdziesięciu lat” najwidoczniej trwał od narodzin Izaaka w r. 1918 p.n.e. do r. 1467 p.n.e. — kiedy to upłynęło 46 lat od wyjścia Izraelitów z Egiptu w r. 1513 (40 lat wędrowali po pustkowiu i 6 lat podbijali Kanaan) (Pwt 2:7; Lb 9:1; 13:1, 2, 6; Joz 14:6, 7, 10). Otrzymana w ten sposób liczba zgadza się z zaokrągloną liczbą lat podaną przez apostoła. Tak więc obie omówione wzmianki chronologiczne potwierdzają, że Izraelici wyszli z Egiptu w 1513 r. p.n.e., a także harmonizują z biblijną chronologią dotyczącą sędziów i królów Izraela (zob. CHRONOLOGIA [Od 1943 r. p.n.e. do wyjścia Izraelitów z Egiptu]).

Inne poglądy. Niektórzy krytycy kwestionują to, że Izraelici wyszli z Egiptu w 1513 r. p.n.e., a tym samym że w r. 1473 — po 40 latach — zdobyciem Jerycha rozpoczęli podbój Kanaanu; umieszczają te wydarzenia znacznie później: w XIV albo nawet w XIII w. p.n.e. Co prawda pewni archeolodzy datują upadek Jerycha na XIII w. p.n.e., ale czynią to nie na podstawie jakichś starożytnych dokumentów lub bezpośrednich świadectw, lecz znalezionej ceramiki. Tymczasem takie obliczanie dat jest sprawą niezwykle dyskusyjną, co potwierdzają badania dotyczące Jerycha. Opierając się na tamtejszych znaleziskach, archeolodzy dochodzą do sprzecznych wniosków i wskazują na różne daty (zob. ARCHEOLOGIA [Różnice w datowaniu]; CHRONOLOGIA [Datowanie znalezisk archeologicznych]).

Podobne trudności mają egiptolodzy — podawane przez nich daty panowania egipskich dynastii różnią się między sobą o całe stulecia, więc przy ustalaniu jakiegoś konkretnego okresu okazują się bezużyteczne. Z tego powodu nie można z całą pewnością stwierdzić, za którego faraona Izraelici wyszli z Egiptu; wymienia się m.in. Totmesa (Tutmozisa) III, Amenhotepa II i Ramzesa II, przy czym każda z tych hipotez oparta jest na chwiejnych podstawach.

Wiarogodność opisu wyjścia z Egiptu. Jako argument przeciwko relacji o wyjściu Izraelitów z Egiptu podaje się fakt, że egipscy faraonowie nie pozostawili żadnej wzmianki o tym wydarzeniu. Nie ma w tym jednak nic dziwnego