i pozostać wolnym od winy krwi, podobnie jak Paweł (Dz 20:25-32).

W jakim celu Jezus głosił „duchom będącym w więzieniu”?

W 1 Piotra 3:19, 20, po opisaniu zmartwychwstania Jezusa do życia duchowego, apostoł wyjaśnił: „W tym też stanie poszedł i głosił duchom będącym w więzieniu, które niegdyś okazały nieposłuszeństwo, gdy cierpliwość Boża wyczekiwała za dni Noego — w czasie budowy arki”. W dziele Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words (1981, t. 3, s. 201) tak skomentowano ten fragment: „W I Piotra 3:19 prawdopodobnie nawiązano nie do dobrej nowiny (nie ma przekonujących dowodów na to, by głosił ją Noe, tak jak nie ma dowodów na to, że duchy ludzi żyjących przed potopem trafiły do ‛więzienia’), ale do tego, że Chrystus po zmartwychwstaniu obwieścił swe zwycięstwo upadłym anielskim duchom”. Jak wspomniano wcześniej, czasownik kerýsso odnosi się do obwieszczania nie tylko dobrych wieści, lecz także złych, np. Jonasz ogłaszał zbliżającą się zagładę Niniwy. Jedynymi uwięzionymi duchami wspomnianymi w Piśmie Świętym są aniołowie z czasów Noego, których Bóg wydał „czeluściom gęstej ciemności” (2Pt 2:4, 5) i „zatrzymał wiekuistymi więzami w gęstej ciemności na sąd wielkiego dnia” (Judy 6). A zatem zmartwychwstały Jezus mógł takim nieprawym aniołom ogłaszać tylko wydany na nich wyrok. Warto zauważyć, że w Księdze Objawienia — opisującej wizje, które Jan otrzymał od Chrystusa Jezusa pod koniec I w. n.e. — wielokrotnie wspomniano o Szatanie Diable i jego demonach oraz o czekającej ich zagładzie, czyli ogłoszono na nich wyrok (Obj 12-20). Użycie przez Piotra czasu przeszłego („głosił”) wskazuje, że Jezus wykonał to zadanie, zanim apostoł napisał swój pierwszy list.

Najwyżej położona część ciała ludzkiego, zawierająca mózg i narządy zmysłów: wzroku, słuchu, węchu i smaku. W Biblii bardzo często jest mowa o głowie (hebr. roʼsz; gr. kefalé) — zarówno w znaczeniu dosłownym, jak i przenośnym.

Rozbicie lub rozgniecenie. W Księdze Kaznodziei opisano symbolicznie skutki starości, nieuchronnie prowadzącej do śmierci (Kzn 12:1-7). Zwrot „rozbije się złota czasza” nawiązuje do ustania funkcji mózgu chronionego przez czaszkę. Śmierć lub zagładę oznacza także ‛roztrzaskanie głowy’ (Ps 68:21; por. 74:13, 14). W pierwszym proroctwie biblijnym (Rdz 3:15) zapowiedziano, że ‛potomstwo niewiasty’ rozgniecie głowę węża (który wcześniej miał mu rozgnieść piętę). Jak wynika z innych wersetów, spełni się to wtedy, gdy „pradawny wąż”, Szatan Diabeł, zostanie na tysiąc lat uwięziony w „otchłani”, a wkrótce potem na zawsze unicestwiony przez wrzucenie do „jeziora ognia”, które wyobraża „drugą śmierć” (Obj 12:9; 20:1-3, 7, 10, 14).

‛Podniesienie głowy’. Upokorzony i przytłoczony kłopotami król Dawid nazwał Jehowę swą Tarczą oraz ‛Tym, który podnosi jego głowę’, czyli dodaje mu otuchy i pozwala śmiało patrzeć w przyszłość (Ps 3:3; por. Łk 21:28). Zgodnie z wykładnią pewnych snów, podaną przez Józefa, faraon „podniósł głowę” przełożonego podczaszych i przełożonego piekarzy w tym sensie, że pierwszego przywrócił na dawne stanowisko, a drugiego kazał uśmiercić (Rdz 40:13, 19-22).

Błogosławienie, namaszczanie, przysięganie. Gdy udzielano komuś błogosławieństwa, kładziono mu ręce na głowie (Rdz 48:13-20; 49:26). Przewodnictwo Boga, Jego łaskę i mądrość przyrównano do lampy świecącej na głowę i do uroczego wieńca na głowie (Hi 29:3; Prz 4:7-9). Na głowę wylewano olejek do namaszczania (Kpł 8:12; Ps 133:2). W Kazaniu na Górze Jezus radził poszczącym, by ‛natłuścili sobie głowę’ i zadbali o swój wygląd, zamiast świętoszkowato demonstrować wszem wobec, na jakie zdobywają się wyrzeczenia (Mt 6:17, 18). Natarcie oliwą głowy gościa należało do podstawowych obowiązków gospodarza (Łk 7:46). Jezus potępił żydowski zwyczaj przysięgania na własną głowę (czyli na swe życie) (Mt 5:36, 37; zob. PRZYSIĘGA).

Wyobraża daną osobę. Ponieważ głowa kieruje ciałem, często symbolizuje całego człowieka. Kiedy Jezus Chrystus oznajmił, że „nie ma gdzie złożyć głowy”, dał do zrozumienia, iż nie posiada własnego domu (Mt 8:20). Długie włosy na głowie nazirejczyka przypominały o złożonym przez niego ślubie (Lb 6:5, 18-20). O grzechach i przewinieniach powiedziano, iż urosły ponad głowę winowajcy (Ezd 9:6; Ps 38:4; por. Dn 1:10). Dawid był gotów z wdzięcznością przyjąć skarcenie przez prawego; nazwał je ‛olejkiem, przed którym jego głowa nie chciałaby się wzbraniać’ (Ps 141:5). Gdy niegodziwca dosięgała zasłużona kara, mawiano, iż popełnione zło spadało (wracało) na jego głowę (Sdz 9:57; 1Sm 25:39; Jer 23:19; 30:23; Jl 3:4, 7; Abd 15; por. Neh 4:4). Sformułowanie ‛krew twoja na twoją głowę’ oznaczało, że człowiek, który obrał sposób postępowania sprowadzający na niego śmierć, sam ponosił winę za utratę życia (Dz 18:6; 2Sm 1:16; 1Kl 2:37; Eze 33:2-4). Zwrot ‛sprowadzić krew zabitych na czyjąś głowę’ zapowiadał karę za przelanie niewinnej krwi (1Kl 2:32, 33).

Rok w rok arcykapłan izraelski wkładał ręce na głowę kozła dla Azazela i wyznawał nad nim grzechy ludu. W ten sposób niejako przenosił je na zwierzę, które następnie wypędzano na pustkowie, żeby wraz z nim wszystkie te przewinienia oddaliły się i poszły w zapomnienie (Kpł 16:7-10, 21, 22). Jak wynika z innych wersetów, Jezus Chrystus osobiście „dźwigał nasze choroby i nosił nasze boleści” oraz ‛poniósł grzechy wielu’ (Iz 53:4, 5; Heb 9:28; 1Pt 2:24).

Kapłani i inni ludzie niekiedy kładli ręce na głowie zwierzęcia ofiarnego, by potwierdzić, że zostaje złożone w ofierze właśnie za nich (Kpł 1:2-4; 8:14; Lb 8:12).

Wywyższenie, upokorzenie i pogarda. Niektóre ludy oddawały poległym żołnierzom honory wojskowe, grzebiąc ich z mieczem pod głową (Eze 32:27). Mądry „ma oczy w głowie”, a więc widzi, dokąd zmierza (Kzn 2:14). Posypywanie głowy prochem lub popiołem było oznaką smutku, żałoby bądź upokorzenia (Joz 7:6; 1Sm 4:12; 2Sm 13:19). Kiedy psalmista przypominał trudne chwile w dziejach Izraelitów, powiedział, że ‛nad głową przejechał im śmiertelnik’. Najwyraźniej miał na myśli to, iż lud Boży znalazł się pod panowaniem zwykłych, śmiertelnych ludzi (hebr. ʼenòsz) — potężnych, wyniosłych i okrutnych (Ps 66:12; por. Iz 51:23). Zwieszenie głowy stanowiło oznakę upokorzenia lub żałoby (Iz 58:5), a kiwanie czy potrząsanie głową było przejawem drwiny, pogardy bądź zdumienia (Ps 22:7; Jer 18:15, 16; Mt 27:39, 40; Mk 15:29, 30).

Życzliwość wobec nieprzyjaciół. Biblia zaleca, by okazywać nieprzyjacielowi życzliwość, bo w ten sposób ‛nagarnia się ognistych węgli na jego głowę’ (Rz 12:20; Prz 25:21, 22). Przenośnia ta nawiązuje do starożytnego procesu wytapiania metali, podczas którego zarówno pod rudą, jak i na niej umieszczano rozżarzone węgle. Życzliwość może więc zmiękczyć daną osobę, niejako roztopić jej niechęć, oddzielić szkodliwe cechy i wydobyć z niej to, co dobre.

Władza. Słowo „głowa” może się odnosić do najważniejszej osoby w rodzinie, plemieniu, narodzie czy rządzie (Sdz 11:8; 1Sm 15:17; 1Kl 8:1; 1Kn 5:24). „Głowa rodu” to inaczej patriarcha (gr. patriárches) (Dz 2:29; 7:8, 9; Heb 7:4). Iść „na czele [dosł. „na głowie”]” znaczy przewodzić (Mi 2:13). Za posłuszeństwo wobec Boga Izrael miał zostać ‛postawiony przy głowie’ narodów, tzn. cieszyć się niezawisłością i dobrobytem, a nawet być wierzycielem innych ludów (Pwt 28:12, 13). Nieposłuszeństwo miało doprowadzić do tego, że Izraelici będą zaciągać dług u osiadłego przybysza, który ‛stanie się ich głową’ (Pwt 28:43, 44).

Siedem głów smoka. Apostoł Jan zobaczył w wizji przebywającego w niebie siedmiogłowego „smoka”, utożsamionego z Diabłem (Obj 12:3, 9). Siedem głów ma także znajdująca się na ziemi „bestia”, która otrzymuje władzę od smoka, jak również „bestia barwy szkarłatnej”. Głowy te najwyraźniej wyobrażają mocarstwa światowe (Obj 13:1; 17:3, 9, 10; por. Dn 2:32, 37, 38, gdzie „głowa” przedstawia Nebukadneccara i jego następców na tronie babilońskim). A zatem siedem przyozdobionych diademami głów smoka wskazuje zapewne na to, że Szatan sprawuje zwierzchnictwo nad siedmioma potęgami światowymi wymienionymi w proroctwach biblijnych (Ef 6:12; zob. GOG 2; ZWIERZĘTA SYMBOLICZNE).

Głowa zboru chrześcijańskiego. Jezus Chrystus jest Głową zboru chrześcijańskiego — jego „ciała”, składającego się ze 144 000 członków (Ef 1:22, 23; Kol 1:18; Obj 14:1). Ponieważ jest nieśmiertelny, więc w każdej epoce historycznej stanowi żywe ogniwo zespalające namaszczonych duchem chrześcijan przebywających na ziemi i stale dostarcza im wszystkiego, co niezbędne do rozwoju duchowego i przysparzania chwały Bogu (1Ko 12:27; Ef 4:15, 16; Kol 2:18, 19). Materialna świątynia miała „kamień szczytowy [„główny”, Bg]” (Za 4:7), Jezus zaś jest „głowicą węgła” w świątyni duchowej (Dz 4:8-11; 1Pt 2:7). Jest on też „głową wszelkiego rządu i władzy”, ale podlega Bogu, będącemu Głową wszystkiego (Kol 2:10; 1Ko 11:3). Pozycja Chrystusa jako Głowy zboru została przyrównana w Biblii do pozycji męża wobec żony. Ma to uprzytamniać małżeństwom, że mąż powinien zapewniać małżonce przewodnictwo i otaczać ją miłością i troską, ona z kolei ma być mu podporządkowana (Ef 5:22-33).

Apostoł Paweł zwrócił uwagę, że Bóg jako Najwyższy Władca jest „głową Chrystusa”, a mężczyzna jest „głową kobiety”, choć nie sprawuje nad nią władzy absolutnej. Ta zasada zwierzchnictwa, wiążąca dla wszystkich członków zboru chrześcijańskiego, zobowiązuje kobietę do uznawania pozycji wyznaczonej mężczyźnie przez Boga i wyrażania tego przez noszenie na głowie „znaku władzy”, a więc nakrywanie głowy, gdy się modli lub prorokuje w zborze (1Ko 11:3-16; zob. NAKRYCIE GŁOWY; WŁOSY; ZWIERZCHNICTWA, ZASADA).

Inne znaczenia. Hebrajskiego odpowiednika wyrazu „głowa” użyto m.in. w odniesieniu do wierzchołka każdego ze słupów postawionych w przybytku, na dziedzińcu i w świątyni (Wj 36:37, 38; 38:17; 1Kl 7:16), a także do szczytu góry (Rdz 8:5), wierzchołka krzewu (lub drzewa) (1Kn 14:15) czy drabiny (Rdz 28:12) oraz do końcowej części berła (Est 5:2). Określano nim też początek czegoś, np. rzeki bądź drogi (Rdz 2:10; Eze 21:21), jak również pierwszy miesiąc, zwany „początkiem [dosł. „głową”] miesięcy” (Wj 12:2). Żydzi nazywają pierwszy dzień roku Rosz Haszana, co znaczy „głowa roku”

Zobacz GESTY I POZYCJA CIAŁA.

Wieńcząca część kolumny, bogato zdobiona. Ogromne głowice wieńczyły dwie kolumny, Jachin i Boaz, stojące u wejścia do świątyni Salomona (2Kn 3:15-17). Kolumny te i ich głowice zostały wykonane pod kierownictwem rzemieślnika Chirama podczas budowy świątyni (1034-1027 p.n.e.) i przetrwały ponad 400 lat aż do złupienia Jerozolimy przez Babilończyków w 607 r. p.n.e. (2Kn 4:11-13; Jer 52:17, 22). Z wyjątkiem jednego miejsca we wszystkich wzmiankach o tych głowicach użyto hebrajskiego słowa kotéret. Pochodzi ono od rdzenia katár („otoczyć”; Sdz 20:43) i jest spokrewnione z wyrazem kéter („nakrycie głowy”; Est 1:11). Hebrajski odpowiednik słowa „głowica” występujący w 2 Kronik 3:15 (céfet) wywodzi się od czasownika cafáh, który znaczy „pokryć” (Wj 25:11).

Wspomniane kolumny były odlane z miedzi i miały ok. 1,7 m średnicy i 18 łokci (8 m) wysokości. Głowice miały dodatkowo 5 łokci (2,2 m) wysokości (1Kl 7:15, 16). Ze względu na wersety mówiące, że wysokość głowic wynosiła właśnie 5 łokci, niektórzy uczeni wzmiankę o „trzech łokciach” z 2 Królów 25:17 uznają za błąd przepisywaczy. Dlatego w pewnych przekładach Biblii (np. BT, BWP) wyrażenie „trzy łokcie” zastąpiono tu przez „pięć łokci”. Ponieważ kolumny miały ściany o grubości ok. 7,5 cm i były w środku puste, logiczny wydaje się wniosek, że również głowice skonstruowano podobnie i odlano w glinianych formach „w Okręgu Jordanu” (2Kn 4:17; Jer 52:21).

Opis tych głowic w kształcie czasz zawiera zbyt mało szczegółów, by można było precyzyjnie odtworzyć ich wygląd i budowę. Wokół dolnej części każdej głowicy umieszczono siedem splecionych miedzianych siatek, do których przymocowano na miedzianych łańcuszkach dwa rzędy miedzianych jabłek granatu, po 100 w każdym rzędzie. Zawieszone wokół głowic wyglądały jak naszyjniki (1Kl 7:17, 18, 20, 42; 2Kn 3:16). Cztery jabłka granatu po tej stronie głowicy, która stykała się ze świątynią, prawdopodobnie były niewidoczne, gdyż Jeremiasz napisał, że było ich „po bokach [dosł. „od strony wiatru”; „od strony zewnętrznej”, Bp; „w zasięgu wzroku”, BWP] dziewięćdziesiąt sześć” (Jer 52:23). Ponad tymi ozdobami w formie granatów znajdował się „ornament w kształcie lilii” wielkości 4 łokci (1,8 m) (1Kl 7:19, 22).

Inne głowice wspomniane w Biblii to ‛głowice kolumn’ (hebr. kaftorím) Niniwy, wśród których zgodnie z proroctwem miał się pojawiać „zarówno pelikan, jak i jeżozwierz” (Sof 2:13, 14).

Dotkliwy niedobór żywności; także głód duchowy, czyli niezaspokojone pragnienie słuchania słów Jehowy (Am 8:11). Klęska głodu była jedną z plag, które miały spaść na symboliczny Babilon Wielki (Obj 18:8).

Przyczyny i skutki klęsk głodu. W czasach biblijnych do najczęstszych przyczyn głodu należały: susza, niszczycielskie burze gradowe (Wj 9:23-25), szkodniki, spiekota, rdza (choroba roślin) i wojny (Am 4:7-10; Ag 2:17). Szczególnie wielkie straty w uprawach powodowała szarańcza, która mogła nadciągnąć ogromnymi chmarami (Wj 10:15). Niekiedy problemem nie był brak deszczu, lecz raczej ulewy w niewłaściwej porze, np. w trakcie żniw pszenicy lub jęczmienia (por. Kpł 26:4; 1Sm 12:17, 18).

Chwilowy głód to normalne odczucie, ale głód przedłużający się na skutek niedoboru żywności jest bardzo szkodliwy dla zdrowia psychicznego i fizycznego. Powoduje stan apatii, otępienia umysłowego i uczuciowego. Umysł zostaje zdominowany przez pragnienie zdobycia pokarmu (por. Wj 16:3). Dochodzi do obniżenia norm moralnych (por. Iz 8:21). Skrajny głód może wywołać zanik ludzkich uczuć i prowadzić do kradzieży, morderstwa, a nawet kanibalizmu. Poza tym osłabia odporność organizmu, dlatego klęskom głodu często towarzyszą choroby i epidemie (por. Pwt 32:24).

Klęski głodu w starożytności. Pierwsza historyczna wzmianka o klęsce głodu pochodzi z czasów Abrama (Abrahama). Właśnie z jej powodu musiał on opuścić Kanaan i zamieszkać jako osiadły przybysz w Egipcie (Rdz 12:10). Kolejna wystąpiła za życia Izaaka, ale jemu Jehowa nie pozwolił udać się do Egiptu (Rdz 26:1, 2). Siedmioletnia klęska głodu, która nawiedziła Egipt, gdy zarządcą żywności był Józef, najwyraźniej sięgała daleko poza granice tego kraju, ponieważ „ludzie z całej ziemi przychodzili do Egiptu, by kupować od Józefa” zboże (Rdz 41:54-57).

Chociaż dokumenty egipskie nic nie mówią na temat pobytu Izraelitów w tym kraju, niektóre donoszą o klęskach głodu spowodowanych niskim poziomem wody w Nilu. Pewien tekst wspomina