swych właścicieli za „godnych pełnego szacunku” i sumiennie wykonywać przydzieloną im pracę, żeby nikomu nie dawać powodu do mówienia źle o imieniu Bożym (1Tm 6:1).

Chrześcijanin, od którego domagano się uzasadnienia jego nadziei, miał to zrobić „w łagodnym usposobieniu i z głębokim respektem [dosł. „bojaźnią”, przyp. w NW; por. Bg]”. Choćby zarzuty przybrały obraźliwy ton, nie powinien odpowiadać z irytacją, gniewem czy oburzeniem, lecz argumentować spokojnie i łagodnie. „Głęboki respekt” nie oznacza tu strachu przed człowiekiem, lecz zdrową bojaźń, jak wobec Jehowy Boga i Pana Jezusa Chrystusa (1Pt 3:14, 15). Dobry przykład pod tym względem dają aniołowie, którzy „chociaż są więksi [od ludzi] pod względem siły i mocy”, nie wnoszą oskarżeń w sposób obelżywy (2Pt 2:11).

(ר) (resz).

Dwudziesta litera alfabetu hebrajskiego. Z powodu podobieństwa liter resz (ר) i dálet (ד) kopiści nieraz przez pomyłkę je zamieniali.

W języku hebrajskim litera ta pojawia się na początku każdego z ośmiu wersetów Psalmu 119:153-160.

Efraimita, jeden z przodków Jozuego (Jehoszui) (1Kn 7:22-27).

(„towarzysz; przyjaciel”).

Syn Pelega, ojciec Seruga; należał do linii rodowej prowadzącej od Sema do Abrahama (1Kn 1:24-27). Żył 239 lat (2239-2000 p.n.e.) i był przodkiem Jezusa Chrystusa (Rdz 11:18-21; Łk 3:35).

(„towarzysz [przyjaciel] Boga”).

1. Drugi wymieniony z imienia syn Ezawa, urodzony przez Basemat, córkę Ismaela. Czterech synów Reuela zostało szejkami edomskimi (Rdz 36:2-4, 10, 13, 17; 1Kn 1:35, 37).

2. Teść Mojżesza, kapłan Midianu (Wj 2:16-21; Lb 10:29). W innych miejscach występuje pod imieniem Jetro (zob. JETRO).

3. Gadyta, którego syn Eliasaf był podczas wędrówki po pustkowiu naczelnikiem swego plemienia (Lb 2:14). Jego imię jest gdzie indziej zapisywane jako Deuel (zob. DEUEL).

4. Przodek pewnego Beniaminity, który po niewoli babilońskiej mieszkał w Jerozolimie (1Kn 9:3, 7, 8).

Nałożnica Nachora, brata Abrahama. Urodziła czterech synów (Rdz 22:20, 24).

„Syn” (potomek) Zerubbabela; przodek Jezusa Chrystusa (Łk 3:23, 27).

(prawdopodobnie: „wysoki urzędnik; dostojnik”).

Przeciwnik króla Salomona. Był synem Eliady i służył Hadadezerowi, królowi Coby, któremu Dawid odebrał Damaszek. Porzucił jednak Hadadezera i stanął na czele bandy rabusiów. W nieustalonym czasie Rezon sam zaczął panować nad Syrią z Damaszku i dawał upust swej nienawiści do Izraela, zwłaszcza odkąd Salomon popadł w odstępstwo i aż do końca jego rządów (1Kl 11:23-25; 1Kn 18:3-6). Zdaniem niektórych można go utożsamić z Chezjonem wymienionym w 1 Królów 15:18, co by oznaczało, że Rezon był założycielem dynastii syryjskiej, która miała częste kontakty z Izraelem.

Dolna część kończyny górnej człowieka. Ręka przenosi siłę tkwiącą w ramieniu i nadaje jej kierunek, toteż nieraz wyobraża moc wyrażającą się w działaniu (Wj 7:4; 13:3; Pwt 2:15; Łk 1:66). Ludzkie ręce są zdumiewająco sprawne i wszechstronne i służą do wykonywania pracy, dlatego w sensie przenośnym odnoszą się w Biblii do wielu rozmaitych czynności.

Polskie słowo „ręka” jest odpowiednikiem hebrajskiego jad. Wyraz kaf, czasem także tłumaczony na „ręka”, oznacza dosłownie „dłoń” (Hi 22:30, przyp. w NW). Po grecku „ręka” to cheir.

Gesty rąk i ich wymowa. Rękami wykonywano gesty o różnorakim znaczeniu. Wznoszono je w czasie modlitwy, zwykle z dłońmi zwróconymi ku niebu (2Kn 6:12; Neh 8:6), podnoszono podczas składania przysięgi (Rdz 14:22), dotykano nimi ust w geście hołdu (Hi 31:27), klaskano w nie z radości czy zachwytu (2Kl 11:12) bądź też na znak gniewu lub szyderstwa (Lb 24:10; Hi 27:23; Nah 3:19). Rękami grożono (Iz 10:32), w chwilach smutku czy zgryzoty kładziono je na głowę albo lędźwie (2Sm 13:19; Jer 30:5, 6), obmywano je, by podkreślić czystość ceremonialną lub niewinność albo by odciąć się od odpowiedzialności (Mt 15:1, 2; 27:24; por. Ps 26:5, 6; 51:1, 2; zob. GESTY I POZYCJA CIAŁA).

Znaczenie symboliczne. Ręka wyobrażała czasami danego człowieka, o czym świadczą słowa Dawida proszącego Nabala o żywność: „Daj więc, (...) cokolwiek znajdzie twoja ręka” (1Sm 25:8). Niekiedy też odnosiła się do czyjegoś nastawienia lub działań (Rdz 16:12) bądź do odpowiedzialności za czyny (Rdz 9:5; Eze 3:18, 20).

Podczas uroczystego wprowadzenia kapłanów na urząd Mojżesz położył na ich dłoniach ofiary i w ten sposób symbolicznie ‛napełnił ich rękę mocą’ potrzebną do sprawowania tego urzędu (Kpł 8:25-27, 33; zob. NAPEŁNIENIE RĘKI MOCĄ).

Jehowa zapewnił Jakuba, że Józef ‛położy mu rękę na oczach’, tzn. zamknie je po jego śmierci (Rdz 46:4). Przywilej ten zwykle przypadał pierworodnemu. A zatem powyższe słowa nie tylko upewniały sędziwego Jakuba, że do końca życia będzie miał Józefa przy swoim boku, ale najwyraźniej stanowiły także proroczą zapowiedź, iż to właśnie temu umiłowanemu synowi przypadnie prawo pierworodztwa utracone przez Rubena.

O Bogu powiedziano, że posługuje się swą symboliczną ręką (czyli używa swojej mocy) do dokonywania pewnych dzieł. Użył jej np. wtedy, gdy stwarzał (Ps 8:6; 102:25), unicestwiał nieprzyjaciół (Iz 25:10, 11), wyzwalał swój lud (Wj 7:4, 5), okazywał łaskę i potęgę tym, którzy Go szukają (Ezd 8:22), zaspokajał pragnienia swych stworzeń (Ps 104:28; 145:16) czy śpieszył im z pomocą (Iz 11:11). Elihu oświadczył, że mocarze „odchodzą bez udziału ręki”, a w proroczym śnie Nebukadneccara „bez udziału rąk” został odcięty z pewnej góry kamień. W obu wypadkach chodziło o podkreślenie, iż stało się to nie z woli człowieka, lecz mocą Jehowy (Hi 34:1, 20; Dn 2:34, 44, 45).

Jeżeli coś jest ‛w czyjejś ręce’ lub ‛pod czyjąś ręką’, to jest w jego władzy czy mocy (Rdz 9:2; 41:35; Hi 2:6; 1Pt 5:6; por. Rdz 37:21). Zwrot taki można też przetłumaczyć na ‛być do czyjejś dyspozycji’ albo ‛pod czyjąś opieką’ (Rdz 16:6, por. Bw; Rdz 42:37, por. Bg; Łk 23:46; Jn 10:28, 29). Odejść „z podniesioną ręką” to odejść zwycięsko (Wj 14:8), ‛wspomóc czyjeś ręce’ oznacza umocnić go bądź wyposażyć (Ezd 1:6), ‛osłabić ręce’ to inaczej obniżyć morale (Jer 38:4), a ‛brać swą duszę w dłoń (rękę)’ — narażać życie (1Sm 19:5; Hi 13:14). „Uściśnięcie rąk” było potwierdzeniem przyrzeczenia (Ezd 10:19), ‛podanie ręki’ oznaczało poręczenie za kogoś (Prz 6:1-3; 17:18; 22:26), a ‛przyłożenie ręki’ do czegoś — przedsięwzięcie jakiegoś działania (Pwt 15:10, Wk). Kto ‛wyciągnął rękę po mienie swego bliźniego’, ten je ukradł lub bezprawnie wykorzystał (Wj 22:7, 8, 10, 11). ‛Czyste ręce’ symbolizują niewinność (2Sm 22:21; por. Ps 24:3, 4), ‛ręce pełne krwi’ — morderstwo (Iz 1:15; 59:3, 7), a ‛położenie ręki na ustach’ — zachowanie milczenia (Sdz 18:19). ‛Opadnięcie rąk’ było oznaką zniechęcenia (2Kn 15:7; zob. też Iz 35:3; Heb 12:12, 13), zaś ‛otworzenie ręki’ — świadectwem szczodrości (Pwt 15:11).

„Jeszcze trochę leżenia z założonymi rękami” grozi popadnięciem w ubóstwo (Prz 6:9-11). Gdy leniwy włoży rękę do czaszy biesiadnej, jest już zbyt znużony, żeby ją podnieść do ust (Prz 26:15). „Kto pracuje ręką opieszałą”, a więc jest gnuśny, ten „będzie ubogi”, natomiast „ręka pilnego” przysporzy mu bogactwa (Prz 10:4).

A oto inne hebrajskie związki frazeologiczne, w których występuje wyraz „ręka”: współpracować z kimś to dosłownie ‛kłaść na nim rękę’ (Wj 23:1, STint; por. 1Sm 22:17); jeśli coś jest robione ‛czyjąś ręką’, to jest wykonywane pod jego kierownictwem (Wj 38:21, STint) albo przez niego (Kpł 8:36; 10:11; por. Wj 4:13); jeśli czyjaś ‛ręka nie ma czegoś wystarczająco’ lub ‛nie może czegoś znaleźć’, to ktoś taki nie ma na to środków materialnych (Kpł 14:21, STint, Wk). Zwrot ‛to, co wystarczy dla jego ręki’ znaczy „to, na co go stać” (Lb 6:21, STint). „Ręce miecza” oznaczają jego moc (Hi 5:20, Bg), podobnie jak ‛ręka języka’ (Prz 18:21); ‛znaleźć życie swej ręki’ to ‛znaleźć ożywienie swej mocy’ (Iz 57:10, por. Wk), a kto ‛zamyka rękę’ przed swym bratem, ten jest po prostu skąpy (Pwt 15:7).

Jehowa powiedział Izraelitom, że mają przywiązać sobie Jego słowa „jako znak do swej ręki” (Pwt 6:6-8; 11:18) i że wyrył Syjon na swych dłoniach (Iz 49:14-16), co oznacza stałe poświęcanie uwagi i zachowywanie w pamięci. Podobny sens ma wypowiedź skierowana do eunuchów, którzy trzymali się Jego przymierza — Bóg obiecał im „pomnik” (lub „miejsce”; dosł. „rękę”) w swoim domu (Iz 56:4, 5). O sługach Bożych wspomniano też w przenośni, że mają na ręce napisane słowa: „Należący do Jehowy”, a więc uznają się za Jego niewolników (Iz 44:5). Tak samo przyjęcie na prawą rękę ‛znamienia bestii’ symbolizuje darzenie uwagą i czcią oraz aktywne popieranie owej „bestii” i jej „wizerunku”, gdyż właśnie rękoma wykonuje się pracę na rzecz tego, komu się służy (Obj 13:16, 17; 14:9, 10; 20:4).

Wkładanie rąk. Spośród czynności wykonywanych rękami szczególne znaczenie miało wkładanie ich na kogoś lub na coś, symbolizujące najczęściej wyznaczenie do określonego celu, uznanie jakiejś roli. Na przykład podczas uroczystości wprowadzenia na urząd kapłański Aaron i jego synowie położyli ręce na głowie byka oraz dwóch baranów, potwierdzając w ten sposób, iż owe zwierzęta są składane za nich w ofierze, aby mogli zostać kapłanami Jehowy Boga (Wj 29:10, 15, 19; Kpł 8:14, 18, 22). Kiedy Mojżesz zgodnie z poleceniem Bożym wyznaczał swego następcę, ‛włożył rękę’ na Jozuego, o którym powiedziano, że był dzięki temu „pełen ducha mądrości”, a więc potrafił odpowiednio przewodzić Izraelowi (Pwt 34:9). Włożenie na kogoś rąk oznaczało też udzielenie mu błogosławieństwa (Rdz 48:14; Mk 10:16). Jezus Chrystus czasami wkładał ręce na uzdrawiane osoby (lub ich dotykał) (Mt 8:3; Mk 6:5; Łk 13:13). Przez wkładanie na ludzi rąk apostołowie nieraz udzielali daru ducha świętego (Dz 8:14-20; 19:6).

Mianowanie na urząd. W zborze chrześcijańskim upoważnieni nadzorcy wkładali ręce na dojrzałych mężczyzn, by powierzyć im odpowiedzialne zadania (Dz 6:6; 1Tm 4:14). Osoby takie wywierały wpływ na cały zbór i miały mu dawać dobry przykład, toteż apostoł Paweł zalecił Tymoteuszowi: „Nigdy na nikogo nie wkładaj rąk pochopnie ani nie bądź współuczestnikiem cudzych grzechów”. A zatem przed zamianowaniem danego mężczyzny trzeba było najpierw dokładnie rozważyć jego kwalifikacje, bo gdyby nie wywiązywał się należycie ze swych obowiązków, to Tymoteusz ponosiłby część winy za zaistniałe kłopoty (1Tm 5:22).

Prawa ręka. Prawa ręka miała duże znaczenie symboliczne. Józefowi nie podobało się, że Jakub skrzyżował ręce i położył prawicę na głowie młodszego wnuka, Efraima. Ale Jakub uczynił to celowo, gdyż chciał udzielić Efraimowi większej miary błogosławieństwa (Rdz 48:13-20). Miejsce po prawicy panującego zajmował ktoś, kto piastował najwyższe stanowisko, ustępujące rangą tylko władcy (Ps 110:1; Dz 7:55, 56; Rz 8:34; 1Pt 3:22), lub cieszył się jego szczególnymi względami (Mt 25:33). W wizji opisanej w Objawieniu Jezus trzyma w swej prawicy siedem gwiazd siedmiu zborów. Oznacza to, że wszystkie te grona starszych cieszą się jego łaską i w pełni podlegają jego władzy, nadzorowi i kierownictwu (Obj 1:16, 20; 2:1).

Kiedy Bóg ujmuje kogoś za prawą rękę, to dodaje mu sił (Ps 73:23). Wojownik zwykle trzymał w prawej ręce miecz, a w lewej tarczę. Prawą stronę miał więc nieosłoniętą, chyba że stał tam przyjaciel, który go wspierał i ochraniał. Właśnie do takiej sytuacji nawiązują przenośnie przedstawiające Boga jako Obrońcę i Wspomożyciela swych sług (Ps 16:8; 109:30, 31; 110:5; 121:5).

Pisarz Księgi Kaznodziei oznajmił: „Serce mądrego jest po jego prawej stronie [dosł. „prawicy”], lecz serce głupiego — po jego lewej stronie [dosł. „lewicy”]”. Innymi słowy, mądry skłania się ku temu, co dobre, a głupiec zbacza na złą drogę (Kzn 10:2).

Strony świata. Hebrajskie słowa oznaczające „prawą rękę” (jamín) i „lewą rękę” (semòʼl) są też tłumaczone na „południe” i „północ” (Rdz 14:15; Ps 89:12), gdyż strony świata opisywano z punktu widzenia osoby stojącej twarzą do wschodu. W takim wypadku południe było po prawej stronie (1Sm 23:19, 24).

Inne znaczenia. Wyraz jad, czyli „ręka”, jest również oddawany jako „strona” (Kzn 4:1; por. BT), „obok” (Neh 3:4, 5, 7), „brzeg”, „wybrzeże” (Wj 2:5; Lb 24:24) czy „czopy” (w ramie przybytku) (Wj 26:17). Z kolei wyraz kaf, często tłumaczony na „dłoń” i „ręka”, może także oznaczać „spód” nogi (Rdz 8:9), „kielichy” używane w przybytku i świątyni (Wj 25:29; Lb 7:84, 86; 2Kl 25:14), „panewkę” stawu biodrowego (Rdz 32:25, 32) oraz „wgłębienie” procy (1Sm 25:29). Oba słowa hebrajskie są oddawane na jeszcze inne sposoby.

Wyrażenie „całe garście” symbolizuje obfitość (Rdz 41:47), a „garść” — w zależności od kontekstu — niewielką ilość (1Kl 17:12) lub skromną część (Kzn 4:6) (zob. KCIUK; OBMYWANIE RĄK; RAMIONA 2).

Pismo Święte pochodzi z nadludzkiego źródła, ale w jego spisywaniu i przechowywaniu brali udział ludzie. Owo dzieło natchnione przez Boga rozpoczął Mojżesz w 1513 r. p.n.e., a zakończył przeszło 1600 lat później apostoł Jan. Pierwotnie poszczególne księgi biblijne nie stanowiły jednej całości, niemniej z upływem czasu rosło zapotrzebowanie na ich odpisy. Tak było np. po niewoli babilońskiej, jako że nie wszyscy uwolnieni Żydzi powrócili do ziemi judzkiej. Wielu osiedliło się gdzie indziej, tworząc rozproszoną po świecie diasporę, która w szybkim tempie wznosiła synagogi. Zgromadzano się w nich, by słuchać Słowa Bożego, odczytywanego z kopii sporządzanych przez skrybów (Dz 15:21). W późniejszym okresie również naśladowcy Chrystusa pilnie przepisywali natchnione pisma na potrzeby coraz liczniejszych zborów chrześcijańskich, które wymieniały je między sobą i upowszechniały (Kol 4:16).

Przed spopularyzowaniem się druku za pomocą ruchomej czcionki (wynalezionego w XV w.) kopie ksiąg biblijnych, podobnie jak oryginały, sporządzano odręcznie. Dlatego nazywane są manuskryptami, czyli rękopisami (łac. manu scriptus — „ręką pisany”). Manuskrypty biblijne to ręczne (a nie drukowane) odpisy całości lub części Pisma Świętego. Zwykle występują w postaci zwojów bądź kodeksów.

Materiały. Księgi biblijne przepisywano na skórze, papirusie i welinie. Na skórze powstała np. znana kopia Księgi Izajasza, znaleziona wśród Zwojów znad Morza Martwego. Papirus, odmiana papieru sporządzana z włókien pewnej rośliny wodnej, służył do spisywania ksiąg biblijnych w językach oryginalnych oraz ich tłumaczeń aż do IV w. n.e. Później zaczął go wypierać welin, czyli