nas przykazanie tymi słowy: ‚Ustanowiłem cię światłem narodów, abyś był wybawieniem aż po kraniec ziemi’” (Dz 13:47). Ponieważ określenia „czas” i „dzień” wskazują na coś przejściowego, użycie ich zachęca do natychmiastowego działania i robienia mądrego użytku z owej dogodnej pory, tzn. skorzystania z miłosierdzia Bożego i sposobności wybawienia, zanim czas dobrej woli dobiegnie końca (Rz 13:11-13; Ef 5:15-20; 1Ts 5:6-11).

Wyrażenie występujące sześć razy w Księdze Daniela. Odnosi się do okresu zakończenia jakiegoś systemu rzeczy i jego ostatecznej zagłady. Prorok Daniel uzyskał wgląd w wydarzenia mające się rozegrać w dalekiej przyszłości. Potem usłyszał polecenie: „Ty zaś, Danielu, okryj te słowa tajemnicą i zapieczętuj księgę aż do czasu końca. Wielu będzie przebiegać i nastanie obfitość prawdziwej wiedzy” (Dn 12:4).

Biblista Thomas Scott, żyjący w pierwszej połowie XIX w., tak skomentował ten werset: „Na zakończenie anioł dał Danielowi do zrozumienia, że to proroctwo pozostanie ‚zapieczętowaną księgą’ — niejasną i mało zrozumiałą — ‚aż do czasu końca’ (...) I tak się też w samej rzeczy stało: wiele proroctw Danielowych nieustannie nastręczało olbrzymich trudności i stanowiło ‚zamknięte słowa’ nawet dla ogółu wiernych. (...) Ostatnimi czasy wielu ogromnym nakładem sił badało bieg dziejów, by ustalić, które z tych proroctw już się spełniły, oraz porównywało te proroctwa z innymi wersetami, by wyrobić sobie sąd o tym, co jeszcze ma się stać. Dzięki tym wysiłkom rzucono na nie sporo światła. W miarę jak będą się urzeczywistniać, staną się coraz bardziej zrozumiałe, a przyszłe pokolenia będą nimi mniej zdziwione i odniosą z nich więcej pożytku niż my” (Explanatory Notes, 1832). Okoliczność, że na początku XIX w. nie pojmowano jeszcze proroctw Daniela, wyraźnie dowodzi, iż wtedy nie nastał jeszcze przepowiedziany „czas końca”, w którym mieli je zrozumieć „wnikliwi” słudzy prawdziwego Boga (Dn 12:9, 10).

Wyrażenie „czas końca” zostało także użyte w związku z pewnymi wydarzeniami z dziejów rządów ludzkich. W Daniela 11:40 powiedziano: „A w czasie końca król południa wda się z nim [królem północy] we wzajemne przepychanie i król północy niczym burza uderzy na niego z rydwanami i jeźdźcami oraz licznymi okrętami”. Następnie proroctwo opisuje poczynania „króla północy” i zaznacza, że „dojdzie [on] do swego kresu” (Dn 11:41-45). A zatem „czas końca” niewątpliwie oznacza tutaj okres poprzedzający zagładę „króla północy” — zwłaszcza że, jak wcześniej powiedziano, będzie on prześladował „wnikliwych”, czyli sług Bożych, „aż do czasu końca”, tzn. czasu swego końca (Dn 11:33-35).

W innym miejscu zapowiedziano, że w „czasie końca” powstanie „król o srogim obliczu”, który się sprzeciwi „Księciu książąt”, ale zostanie „złamany”, czyli zniszczony. Miał się on pojawić u schyłku istnienia królestw wyłonionych z podzielonego na cztery części mocarstwa greckiego (Dn 8:8-25). Ponieważ z tego samego imperium wywodzili się „król północy” i „król południa”, więc to zapewne jeden z nich miał w „czasie [swego] końca” być „królem o srogim obliczu”.

Wyrażenie „czas końca” nie oznacza „końca czasu” ani „końca świata” lecz okres, którego kulminacją będzie koniec lub zagłada tego, o czym mówi dane proroctwo. Pismo Święte nie pozostawia wątpliwości, że czas jako taki się nie skończy. Na przykład psalmista napisał o ziemi: „Nic nią nie zachwieje po czas niezmierzony, na zawsze” (Ps 104:5). Skoro nasza planeta będzie dalej istnieć, to nie skończy się także czas rozumiany jako wielkość fizyczna. Wprawdzie w Objawieniu 10:6 występuje zwrot, który można przetłumaczyć: „Czasu już nie będzie” (Bg), ale z kontekstu wynika, że chodzi o dodatkowy czas, tzn. że dobiegnie końca jakiś wyznaczony okres. Dlatego w innych przekładach powiedziano: „To już długo nie potrwa” (Bw) lub „nie będzie już zwlekania” (NŚ; por. Bp, BT). A. T. Robertson opatrzył ten werset następującym komentarzem: „Nie oznacza to, że chronos (czas) (...) przestanie istnieć, lecz że nie będzie już zwlekania z zadęciem w siódmą trąbę (werset 7); jest to odpowiedź na pytanie: ‚Jak długo? [‚Dokądże?’, NŚ]’ (6:10)” (Word Pictures in the New Testament, 1933, t. VI, s. 372).

Hebrajski wyraz ʽolám mieści w sobie pojęcie czasu nieokreślonego lub niedającego się zmierzyć. Leksykograf W. Gesenius definiuje go następująco: „Ukryty, niejasny, (...) bardzo odległy, długotrwały czas, którego początek lub koniec (...) tonie w mroku” (Hebräisches und chaldäisches Handwörterbuch über das Alte Testament, wyd. 5, cz. 2, Lipsk 1857, s. 99). Myśl kryjącą się w omawianym słowie dobrze więc oddają określenia takie jak: „czas niezmierzony” (Ps 25:6), „istniejące przez czas niezmierzony” (Hab 3:6), „od dawna”, „dawno temu”, ‛dawny’ (Rdz 6:4; Joz 24:2; Prz 22:28; 23:10) oraz „długotrwały” (Kzn 12:5).

Wyraz ʽolám bywa łączony z czymś lub kimś wiecznym (1Kl 2:45, przyp. w NW). Prorok Izajasz napisał: „Jehowa, Stwórca krańców ziemi, jest Bogiem po czas niezmierzony” (Iz 40:28). Jehowa istnieje „od czasu niezmierzonego po czas niezmierzony” (Ps 90:2). Ponieważ jest nieśmiertelny i nie umiera, będzie Bogiem przez całą wieczność (Hab 1:12; 1Tm 1:17). Jednakże hebrajskie ʽolám nie oznacza samo w sobie „na zawsze”. Często odnosi się do czegoś, co ma jakiś koniec, ale trwa „po czas niezmierzony” w tym sensie, że w danej chwili nie określono, kiedy ten kres nastąpi. Na przykład przymierze Prawa, zawarte „po czas niezmierzony”, straciło ważność wraz ze śmiercią Jezusa i ustanowieniem nowego przymierza (Wj 31:16, 17; Rz 10:4; Gal 5:18; Kol 2:16, 17; Heb 9:15). Podobnie skończyła się rola kapłaństwa Aaronowego, które także miało pełnić służbę „po czas niezmierzony” (Wj 40:15; Heb 7:11-24; 10:1).

Inny termin hebrajski — ʽad — opisuje bezkresną przyszłość, czyli wieczność (1Kn 28:9; Ps 19:9; Iz 9:6; 45:17; Hab 3:6). Gdzieniegdzie, np. w Psalmie 45:6 (45:7), słowa ʽolám oraz ʽad występują razem i są oddawane przez: „na wieki wieków” (Bw), „po wszystkie wieki” (Bp) czy „po czas niezmierzony, na zawsze” (NŚ). Psalmista powiedział o ziemi: „Nic nią nie zachwieje po czas niezmierzony, na zawsze” (Ps 104:5).

Również hebrajski wyraz nécach może się odnosić do wieczności. Oddaje się go takimi wyrażeniami, jak „na zawsze” (Hi 4:20; 14:20; Ps 9:18) czy „bez końca” (Iz 57:16). Niekiedy nécach występuje w zestawieniu z ʽolám (Ps 49:8, 9) lub razem z ʽad (Am 1:11). Wszystkie trzy słowa pojawiają się w Psalmie 9:5, 6: „Zgromiłeś narody (...). Imię ich wymazałeś po czas niezmierzony [leʽolám], na zawsze [waʽéd]. Nieprzyjacielu, ostatecznego [lanécach] kresu dobiegły spadające na ciebie spustoszenia”.

W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo aiòn może oznaczać odcinek czasu o nieustalonej lub niedającej się określić długości, ciągnący się w daleką, ale nie bezkresną przyszłość. Na przykład w Łukasza 1:70 oraz w Dziejach 3:21 bywa tłumaczone na „dawny”, „dawne [najdawniejsze] czasy”, „przed wiekami” (Gryglewicz, NŚ, Wp). Często jednak kontekst sugeruje, że aiòn odnosi się do okresu, którego długości nie da się zmierzyć dlatego, iż nie ma on końca (Łk 1:55; Jn 6:50, 51; 12:34; 1Jn 2:17). Podobnie pochodzący od aiòn przymiotnik aiònios może zależnie od kontekstu oznaczać zarówno „długi”, „dawny” (Rz 16:25; 2Tm 1:9; Tyt 1:2), jak i „wieczny” (Mt 18:8; 19:16, 29). Inny grecki przymiotnik, aídios, wyraźnie oznacza „wiekuisty” lub „wieczny” (Rz 1:20; Judy 6; BT, Bw, NŚ; termin aiòn omówiono też pod hasłami SYSTEMY RZECZY; WIEK).

Zobacz WYZNACZONE CZASY NARODÓW.

Zobacz MISA; NACZYNIA.

Zobacz DÓŁ.

(hebr. rimmáh, gr. skòleks).

Robakowata larwa wielu owadów tuż po opuszczeniu osłon jajowych. Czerwiem nazywa się często larwę muchy, żerującą na żywych lub martwych tkankach roślinnych i zwierzęcych. Żywa bądź rozkładająca się tkanka zapewnia złożonym jajom ciepło, a czerwiom — pokarm.

Czerwie mają cienkie, beznogie i pierścieniowate ciało, które wygląda na pozbawione głowy. Jednak w publikacji The Smithsonian Series (t. 5, s. 343) tak napisano na ten temat: „Głowa czerwia znajduje się na cienkim końcu, ale jest właściwie schowana w ciele. Z otworu, w którym kryje się głowa i który służy czerwiowi za otwór gębowy, wystają dwa haczyki w kształcie szczypiec pełniące funkcję szczęk i narządu chwytnego”.

Pismo Święte nawiązuje do faktu, że czerwie żerują na szczątkach organicznych (Hi 7:5; 17:14; 21:26; 24:20; Iz 14:11). Gdy Izraelici, otrzymawszy w cudowny sposób mannę, próbowali ją przechować do następnego dnia, zaczynała cuchnąć i lęgły się w niej czerwie; wyjątkiem była manna zbierana szóstego dnia i pozostawiana do sabatu (Wj 16:20, 24). Jezus wspomniał o czerwiu w związku z Gehenną. Najwidoczniej miał na myśli śmietnisko za murami Jerozolimy, gdzie palono odpadki, a na rozkładających się resztkach w pobliżu ognia — lecz nie w samych płomieniach — żerowały robaki i czerwie (Mk 9:48; por. Iz 66:24; zob. GEHENNA).

Słowem „czerw” posłużył się Bildad na określenie kogoś mało znaczącego (Hi 25:6).

Zobacz BARWNIKI, FARBOWANIE.

Zbiornik wodny oddzielający pn.-wsch. część Afryki od Półwyspu Arabskiego, mający dwie wysunięte zatoki: Sueską i Akaba. Akwen nazywany dziś Morzem Czerwonym ma ok. 2250 km długości, maksymalnie 350 km szerokości i średnio jakieś 600 m głębokości. Stanowi kontynuację rozległego zapadliska geologicznego, zwanego Wielkimi Rowami Afrykańskimi. Ze względu na szybkie parowanie morze to jest bardzo słone. Silne, często zmieniające kierunek wiatry oraz wielkie rafy powodują, że żegluga jest niebezpieczna. Wzdłuż wsch. wybrzeża wznoszą się wysokie łańcuchy górskie, a od strony zach. skaliste płaskowyże i niskie wzgórza.