60 a 165 n.e. choć jeden chrześcijanin był żołnierzem; (...) co najmniej do panowania Marka Aureliusza żaden ochrzczony chrześcijanin nie został żołnierzem” (C. J. Cadoux, The Early Church and the World, 1955, ss. 275, 276). „Nawet w II wieku wyznawcy chrystianizmu (...) twierdzili, że służby wojskowej nie da się pogodzić z chrystianizmem” (G. Ferrero i C. Barbagallo, A Short History of Rome, 1919, s. 382). „Chrześcijanie zachowywali się zupełnie inaczej niż Rzymianie. (...) Ponieważ Chrystus głosił pokój, nie zgadzali się na służbę wojskową” (N. Platt i M. J. Drummond, Our World Through the Ages, 1961, s. 125). „Pierwsi chrześcijanie uważali walkę za coś złego i dlatego nie służyli w wojsku, nawet jeśli cesarstwo potrzebowało żołnierzy” (R. i W. M. West, The New World’s Foundations in the Old, 1929, s. 131). „Chrześcijanie (...) uchylali się od piastowania urzędów publicznych oraz od służby wojskowej” (The Great Events by Famous Historians, red. R. Johnson, 1905, t. III, s. 246; wstęp wydawcy do części „Prześladowanie chrześcijan w Galii, A.D. 177”). „Wpajając sobie zasady biernego posłuszeństwa, [chrześcijanie] odmawiali wzięcia jakiegokolwiek czynnego udziału w administracji państwowej Cesarstwa i w jego obronie zbrojnej (...) Niemożliwością było, aby chrześcijanin mógł zostać żołnierzem, dostojnikiem państwowym bądź władcą, nie wyrzekając się tym samym obowiązku bardziej uświęconego” (E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, tłum. Z. Kierszys, Warszawa 1975, t. 2, s. 37).

Zastępy niebiańskie. Określenie „wojsko” lub „zastępy” (rozumiane jako wielka zorganizowana grupa) odnoszone jest w Biblii także do literalnych gwiazd, a jeszcze częściej do ogromnych rzesz anielskich stworzeń duchowych, podlegających władzy Jehowy Boga (Rdz 2:1; Neh 9:6). W Pismach Hebrajskich 283 razy występuje wyrażenie „Jehowa Zastępów” (po raz pierwszy w 1Sm 1:3), a jego odpowiednik pojawia się też dwukrotnie w Pismach Greckich (Rz 9:29; Jak 5:4; zob. JEHOWA ZASTĘPÓW). W odniesieniu do anielskich wojowników używa się w Biblii takich terminów, jak „legiony”, „rydwany wojenne”, „konnica” itp. (2Kl 2:11, 12; 6:17; Mt 26:53). Samych „rydwanów wojennych Boga są dziesiątki tysięcy, krocie tysięcy” (Ps 68:17). Te niewidzialne wojska są niezwyciężone. Pewien „książę wojska Jehowy”, mający w ręku dobyty miecz, ukazał się Jozuemu i przekazał mu wskazówki, jak zdobyć Jerycho (Joz 5:13-15). Zaledwie jeden anioł reprezentujący te niebiańskie zastępy zgładził w ciągu jednej nocy 185 000 Asyryjczyków (2Kl 19:35). Kiedy wybuchła wojna w niebie, Michał i jego aniołowie zrzucili na ziemię Szatana i demony (Obj 12:7-9, 12). A gdy ‛wojska w niebie’ pod wodzą „Króla królów i Pana panów” sprowadzą zagładę na „bestię oraz królów ziemi i ich wojska”, nikt nie zdoła się przed nimi uchować (Obj 19:14, 16, 19, 21). Jednakże te potężne, niewidzialne zastępy Jehowy zapewniają ochronę Jego wiernym sługom na ziemi (2Kl 6:17; Ps 34:7; 91:11; Dn 6:22; Mt 18:10; Dz 12:7-10; Heb 1:13, 14).

Zobacz też BROŃ, ZBROJA; WOJNA; ŻOŁNIERZ.

Ponieważ Jehowa jest Bogiem Wszechmocnym, Suwerennym Władcą nieba i ziemi oraz Stwórcą wszechrzeczy, tylko On dysponuje absolutną, nieograniczoną wolnością (Rdz 17:1; Jer 10:7, 10; Dn 4:34, 35; Obj 4:11). Wszystkie inne istoty muszą działać w obrębie określonych granic i podporządkować się Jego powszechnym prawom (Iz 45:9; Rz 9:20, 21). Można do nich zaliczyć grawitację, prawa rządzące reakcjami chemicznymi, oddziaływanie Słońca, wzrost, prawa moralne, a także prawa i czyny innych, które mają wpływ na naszą wolność. A zatem wolność wszystkich stworzeń Bożych jest względna.

Istnieje jednak różnica między ograniczoną wolnością a niewolą. Wolność w granicach wyznaczonych przez Boga daje szczęście; tkwienie w niewoli stworzeń, niedoskonałości, słabości lub błędnych ideologii przynosi ucisk i zgryzotę. Wolności nie należy też mylić z samowolą, czyli lekceważeniem praw Bożych i samodzielnym decydowaniem o tym, co dobre, a co złe. Prowadzi to do naruszania cudzych praw i wywołuje kłopoty. Świadczą o tym skutki niezależnego, samowolnego działania Adama i Ewy, do którego nakłonił ich Wąż w ogrodzie Eden (Rdz 3:4, 6, 11-19). Prawdziwa wolność jest ograniczona prawem — prawem Bożym, które pozwala człowiekowi w pełni cieszyć się życiem w sposób stosowny, budujący i pożyteczny, uwzględnia też prawa innych i tym samym przyczynia się do ich szczęścia (Ps 144:15; Łk 11:28; Jak 1:25).

Bóg wolności. Jehowa jest Bogiem wolności. Wyzwolił Izraelitów z niewoli w Egipcie. Zapowiedział im, że dopóki będą przestrzegać Jego przykazań, niczego im nie zabraknie (Pwt 15:4, 5). Dawid wspomniał o „wolności od trosk” w wieżach mieszkalnych Jerozolimy (Ps 122:6, 7). Prawo Mojżeszowe przewidywało, że Hebrajczyk, który zubożał, mógł się zaprzedać w niewolę, aby zapewnić byt sobie i rodzinie, ale w siódmym roku służby odzyskiwał wolność (Wj 21:2). W roku jubileuszowym (przypadającym co 50 lat) ogłaszano