Księga Powtórzonego Prawa — serdeczne przemowy pożegnalne Mojżesza

W WIEKU lat czterdziestu bezskutecznie próbował ratować swój naród. Mając lat osiemdziesiąt, został powołany przez samego Jehowę, by wyprowadził lud Boży, Izrael, z niewoli egipskiej. Kiedy doszedł stu dwudziestu lat, zgromadził ten lud na równinach Moabu, nad granicą Ziemi Obiecanej. Wiedząc, że zbliża się jego koniec, mąż ten — imieniem Mojżesz — otworzył przed rodakami całe serce w szeregu przemówień, które razem tworzą to, co obecnie znamy pod nazwą Księgi Powtórzonego Prawa. — Powt. Pr. 31:2; Dzieje 7:23-30, 35, 36.

Piąta z kolei księga Pentateuchu wywodzi swą nazwę z greckiej Septuaginty, gdzie występuje ona w formie Deuteronomion. Słowo to mieści w sobie dwa greckie rdzenie, oznaczające: „drugi” i „prawo”. Rabini nazwali ją również Miszneh, co się tłumaczy na „powtórzenie”. W niektórych językach, między innymi w polskim, czasem bywa po prostu określona jako „Piąta Księga Mojżeszowa”.

Dowodem autentyczności Księgi Powtórzonego Prawa jest choćby okoliczność, że Jezus wielokrotnie powoływał się na nią jako na natchnione Pismo. Porównaj Ewangelię według Mateusza 4:4, 7, 10 z Księgą Powt. Pr. 8:3; 6:16, 13; Marka 10:3-5 z Powt. Pr. 24:1-3; Marka 12:30 z Powt. Pr. 6:5). W istocie księgę tę przytoczono ponad osiemdziesiąt razy w Chrześcijańskich Pismach Greckich i należy ona do czterech najczęściej cytowanych — obok Księgi Rodzaju, Psalmów i proroctwa Izajasza.

Księga Powtórzonego Prawa nie jest jednak tym, co jej popularny tytuł wydaje się sugerować — powtórzeniem albo ponownym wyłożeniem Prawa Bożego nadanego Izraelowi. Mojżesz świadom bliskiej śmierci chciał raczej na pożegnanie udzielić ludowi Jehowy jak najwięcej rad, napomnień, zachęt i pouczeń połączonych z przestrogami. Powiedział wszystko, co mógł, nawet powtarzając przy tym pewne rzeczy. Przypomina to jakby obszerny list pożegnalny, napisany z pobudek wielkiej miłości do swego ludu oraz pragnienia, by uczynić możliwie wszystko dla dopomożenia mu w dalszym trwaniu na drodze wierności względem Boga Jehowy. Trafnie to wyraża dziewiętnastowieczny uczony biblista Hengstenberg w następujących słowach:

„Mojżesz przemawia, jak leżący na łożu śmierci ojciec do swoich dzieci. Mowa jego jest poważna, przejmująca, lecz napawa otuchą. Dokonuje przeglądu całej czterdziestoletniej wędrówki po pustyni, przypominając ludowi o wszystkich doznanych dobrodziejstwach, o niewdzięczności, którą często za nie odpłacali, o wyrokach Bożych i miłości, jaką bezustannie byli darzeni; raz po raz objaśnia prawa i gdzie potrzeba uzupełnia je, a przy tym najserdeczniejszymi, ale stanowczymi słowami niestrudzenie nakłania do ich przestrzegania, gdyż od tego zależy życie narodu; wspomina kolejno przeżyte wstrząsy i konflikty, w minionych wydarzeniach odczytując przyszłość. Przewiduje późniejsze dzieje narodu i na przemian ze smutkiem lub radością dostrzega, jak w przyszłości powtarzają się trzy znamienne elementy przeszłości, mianowicie: odstępstwo, kara i przebaczenie”. — Keil i Delitzsch: „The Pentateuch”, tom 3, strona 276.

PŁYNĄCE Z SERCA PROŚBY MOJŻESZA

Typowym przykładem ukazującym, jak bardzo Mojżeszowi zależało na tym, by Izraelici przestrzegali przykazań otrzymanych poprzednio od Boga, jest jego sposób sformułowania w Księdze Powtórzonego Prawa zakazu spożywania krwi: „Wystrzegaj się tylko, aby nie spożywać krwi, gdyż krew to dusza, a nie będziesz spożywał duszy wraz z mięsem. Nie będziesz jej spożywał (...). Nie będziesz jej spożywał”. Zakaz ten powtarza się zatem aż cztery razy. — Powt. Pr. (5 Mojż.) 12:23-25, NP.

Mojżesz tak mocno przeżywał to, co mówił, że nie można się dziwić, iż często się powtarzał, podobnie jak apostoł Jan w swoim Pierwszym Liście, na przykład w rozdziale 4., a wierszach 8. i 16. Mojżesz między innymi niejednokrotnie wzywa rodziców, żeby uczyli dzieci praw Bożych, gdy siedzą, idą, kładą się i wstają (Powt. Pr. 6:7; 11:19), przypomina, że Bóg dał im mannę, aby ich upokorzyć (Powt. Pr. 8:2, 3, 16, Poz; NP) oraz przedkłada ludowi wybór między życiem a śmiercią. — Powt. Pr. 30:15, 19.

Rzec by można, że przemówienia zawarte w Księdze Powtórzonego Prawa są Mojżeszowym „kazaniem na górze”. Istotnie, księga ta jest na wskroś „przepojona taką chęcią pouczenia, jakiej nie stwierdzamy w żadnej innej księdze” Pism Hebrajskich. Do jakiego wniosku dochodzimy, widząc serdeczność, przejęcie, szczerą troskę i głęboki niepokój Mojżesza o los ludu o jego duchową i materialną pomyślność, tudzież dwie wzmianki o jego ubolewaniu nad utratą prawa wejścia do Ziemi Obiecanej? Do takiego, że nikt inny prócz samego Mojżesza nie mógł napisać tak wzruszającego dokumentu, że po prostu nie ma człowieka, który mógłby udać przeżywanie takiej fali uczuć. Dlatego zarzut wielu teologów nominalnego chrześcijaństwa, jakoby Księga Powtórzonego Prawa była pobożnym oszustwem, doprawdy jest całkowicie bezpodstawny, wręcz niedorzeczny!

PIERWSZA PRZEMOWA MOJŻESZA

Powszechnie przyjęte jest założenie, że Księga Powtórzonego Prawa składa się głównie z czterech przemówień. Pierwsze obejmuje rozdziały od pierwszego do czwartego. Mojżesz opowiada w tym wystąpieniu, jak powołał sędziów do pomocy w rozstrzyganiu spraw ludu i przypomina o pouczeniach danych im na temat bezstronnego sądzenia. Nadmienia również o pesymistycznym sprawozdaniu zwiadowców i o buncie, do jakiego one doprowadziło.

Następnie przywodzi na pamięć Izraelitom wędrówkę od góry Synaj do równin Moabu, wspominając o zwycięstwach odniesionych po drodze. W rozdziale czwartym udziela ludowi przestrogi, aby nie zapominał praw Bożych, których przestrzeganie sprawi, że zasłynie z mądrości. Ostrzega słuchaczy również przed sporządzaniem bałwanów, ponieważ nie widzieli żadnej postaci w dniu, w którym Jehowa przemawiał do nich z góry Synaj. Wywód swój podsumowuje słowami: „Jehowa, twój Bóg, jest bowiem ogniem trawiącym, Bogiem wymagającym wyłącznego oddania”. — Powt. Pr. 4:24, NW.

DRUGA MOWA MOJŻESZA

Drugie przemówienie Mojżesza zawierają rozdziały od piątego do dwudziestego szóstego włącznie. Nawołuje w nim Izraelitów do przestrzegania obszernego zestawienia praw Bożych, z których część była już uprzednio ogłoszona, jak na przykład przepisy dotyczące trzech dorocznych świąt i miast ucieczki, inne zaś pojawiają się tu po raz pierwszy. Zaczyna od powtórzenia Dziesięciorga Przykazań. Dalej podkreśla, jak ważne jest poznanie Jehowy Boga i Jego praw, człowiek bowiem nie żyje tylko samym chlebem. Izraelici mieli przytwierdzać wyjątki z prawa Bożego na odrzwiach; mieli zawsze wszczepiać to prawo w umysły swych dzieci, a więc zarówno będąc gdzieś w drodze, jak też gdy siedzieli odpoczywając lub się kładli. Kapłani byli obowiązani zapoznawać lud z prawem Bożym, a sam król miał sporządzić sobie z niego odpis i czytać z niego przez wszystkie dni swego życia, by nie stracić pokory i do końca czynić, co słuszne oraz sprawiedliwe. — Powt. Pr. 6:7-9; 17:14-20.

Mojżesz w swym drugim wystąpieniu aż ośmiokrotnie nawołuje lud do wierności i posłuszeństwa, żeby dzięki temu dobrze mu się powodziło. A jeszcze częściej przedkłada rodakom potrzebę miłowania Boga Jehowy: „Słuchaj, Izraelu, Jahwe jest naszym Bogiem — Jahwe jedyny. Będziesz miłował twojego Boga, Jahwe, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił”.a Wciąż na nowo przypomina słuchaczom o miłości Jehowy do nich, która znalazła piękny wyraz w Księdze Powtórzonego Prawa 5:29: „Oby zawsze mieli w sercu tę samą bojaźń przede Mną i wykonywali zawsze wszystkie moje przykazania po wszystkie dni, aby się dobrze powodziło im i synom ich na wieki”.b

Mojżesz był tak przejęty kwestią przestrzegania sprawiedliwości, że często apelował do sędziów ludu Bożego, by orzekali uczciwie i bezstronnie oraz nigdy nie dawali się przekupywać. — Powt. Pr. 1:16, 17 (pierwsza przemowa); 16:18; 24:17; 25:1.

Ponadto Mojżesz wielokrotnie nakazuje swemu ludowi, aby cenił wszystkie otrzymane dobrodziejstwa i dawał temu wyraz w radowaniu się przed Jehową. Miał być po prostu „pełen radości”. W następnym przemówieniu nawet zapowiada, że spadałyby na niego nieszczęścia po czas niezmierzony, gdyby nie służył „Bogu, Jahwe, w radości i porywie serca”. — Powt. Pr. 16:11, 14, 15; 28:47, Poz.

Zauważywszy skłonność Izraelitów do czczenia obcych bogów, Mojżesz nie ustawał w ostrzeganiu ich przed odstępstwem i fałszywymi prorokami. Przestępstwa o takim charakterze miały być karane śmiercią. Nie wolno było oszczędzać nawet członków własnej rodziny; ba, całe miasta należało zetrzeć z powierzchni ziemi, jeśliby zawiniły uprawianiem kultu fałszywych bogów. — Powt. Pr. 5:7; 6:14; 7:4; 8:19; 11:16; 13:2-19; 17:1-7; 18:20-22.

Mimo tak surowego potraktowania odstępstwa występują w ustawach zanotowanych w omawianej księdze postanowienia miłościwe i wspaniałomyślne, jakich nie spotyka się nigdzie indziej w dziejach prawodawstwa. W razie poboru do wojska mężczyzna zaręczony lub niedawno ożeniony albo ten, który zasadził winnicę bądź zbudował dom, a nie miał jeszcze okazji korzystać z owoców swej pracy, bywał na pewien czas zwalniany od służby. Pewne względy uzasadniają stwierdzenie, że duża część Księgi Powtórzonego Prawa przewiduje, w jaki sposób może dojść do aktów niesprawiedliwości, toteż zawiera nakazy, które miały temu przeciwdziałać. — Powt. Pr. 20:5-7; 24:5.

Nie przeoczono nawet ptaków ani innych zwierząt. Kiedy Izraelita napotkał ptaki siedzące w gnieździe, musiał wypuścić matkę, chociaż mógł zabrać pisklęta. Rolnik nie mógł zawiązywać pyska wołowi podczas młocki. Przy orce nie wolno mu było zaprzęgać osła i wołu do jednego jarzma, ponieważ dysproporcja siły przeciążałaby słabszego osła. — Powt. Pr. 22:6-10; 25:4.

W przemówieniu tym Mojżesz także przestrzega Izraelitów przed popadnięciem w materializm na skutek dobrobytu i przed grzechem polegającym na usprawiedliwianiu się we własnych oczach. Dla uniknięcia odstępstwa zakazano im mieszanych związków małżeńskich z poganami (Powt. Pr. 7:3, 4). Mojżesz bez ogródek każe Izraelitom wybierać między błogosławieństwem a przekleństwem, co uzależnione jest od drogi, jaką pójdą. Zapowiada również nadejście proroka podobnego jemu, którego lud będzie zobowiązany słuchać pod grozą poniesienia śmierci. Apostoł Piotr odnosi to proroctwo do Jezusa Chrystusa. — Powt. Pr. 18:15-19; Dzieje 3:22, 23.

TRZECIA I CZWARTA PRZEMOWA

W trzecim przemówieniu Mojżesz udziela wskazówek co do błogosławieństw i przekleństw, które Lewici mieli publicznie ogłosić po wkroczeniu do Ziemi Obiecanej. Sześć pokoleń miało się ustawić u stóp góry Garizim i wypowiedzieć „amen” po oznajmieniu przez Lewitów błogosławieństw Jehowy dla tych wszystkich, którzy wiernie Mu służą i przestrzegają Jego praw. Pozostałe sześć pokoleń miało stanąć u podnóża przeciwległej góry Ebal i odpowiedzieć „amen” na wymienione przez Lewitów przekleństwa, jakie by spadły na naruszających Boże prawa dotyczące wielbienia i moralności. Mojżesz nie poprzestaje na tym wyliczeniu, ale szerzej rozwija temat błogosławieństw za dobre postępowanie i przekleństw za nieposłuszeństwo. Okazało się, że były to wypowiedzi prorocze. — Powt. Pr. 27:1 do 28:68.

Czwarte ze wzruszających przemówień Mojżesza wygłoszonych na pustyni (rozdziały 29. i 30.) zaczyna się ponownym wyliczeniem cudów, jakich Jehowa dokonał na rzecz Izraelitów, nie pomijając na przykład faktu, że ‛nie podarły się na nich szaty ani obuwie na ich nogach’ (Powt. Pr. 29:4). Następnie Mojżesz zawarł przymierze między Jehową a Jego zgromadzonym tam ludem i udzielił ostrzeżenia przed strasznymi skutkami nieposłuszeństwa. Jednakże wskazał też Izraelitom, że po okazaniu skruchy Jehowa przywróci ich do swoich łask. W oparciu o to proroctwo stawia ich wobec wyboru: „Biorę dziś przeciwko wam na świadków niebo i ziemię, kładę przed wami życie i śmierć, błogosławieństwo i przekleństwo. Wybierajcie więc życie, abyście żyli wy i wasze potomstwo, miłując Boga swego, Jahwe, słuchając Jego głosu, lgnąc do Niego; bo tu jest twoje życie i długie trwanie twego pobytu na ziemi”. — Powt. Pr. 30:19, 20.

KOŃCOWE SŁOWA MOJŻESZA

Studwudziestoletni Mojżesz zachęca swój lud do przekroczenia Jordanu i zajęcia Ziemi Obiecanej. „Bądź mężny i mocny, nie lękaj się, nie bój się ich, gdyż Bóg twój, Jahwe, idzie z tobą”. Dodaje Jozuemu otuchy podobnymi słowami i nakazuje, żeby co siedem lat zwoływano zgromadzenie, na którym by powtarzano prawo Boże mężczyznom, kobietom i dzieciom. Potem proroczymi słowami przepowiada buntowniczą postawę Izraela, w oparciu zresztą o jego przekorne postępowanie na pustyni: „Ja bowiem znam wasz upór i twardy kark. Oto jak długo żyję z wami, opornie postępowaliście względem Jahwe, cóż dopiero po mojej śmierci?” Czy w świetle tego proroctwa powinien ktokolwiek z Żydów się dziwić, że jego naród nie uznał większego Mojżesza, Jezusa Chrystusa, za swego Mesjasza? — Powt. Pr. 31:1-30.

Z kolei Mojżesz we wspaniałej pieśni wysławia wielkość Jehowy: „On Skała, dzieło Jego doskonałe, bo wszystkie drogi Jego są słuszne; On Bogiem wiernym, a nie zwodniczym, On sprawiedliwy i prawy”. Przechodzi do omówienia samowolnego sprawowania się tego narodu, przypomina mu, że pomsta należy do Jehowy, i potem rzuca wezwanie: „Weselcie się narody z ludem jego” (Gd). Na koniec wypowiada błogosławieństwa nad kolejnymi szczepami Izraela, z wyjątkiem Symeona. — Powt. Pr. 32:1 do 33:29.

Epilog księgi zawiera szczegóły dotyczące śmierci Mojżesza; najprawdopodobniej napisał go Jozue lub arcykapłan Eleazar. „Wzrok jego [Mojżesza] nie był przyćmiony i siły go nie opuściły”. Lud wielce go opłakiwał przez trzydzieści dni, ponieważ „nie powstał więcej w Izraelu prorok podobny do Mojżesza, który by poznał Jahwe twarzą w twarz”. — Powt. Pr. 34:1-12.

W dobie obecnej lud oddany Jehowie znajduje się w podobnej sytuacji, jak Izraelici na równinach Moabu. Czynimy więc dobrze, biorąc sobie do serca prawdy i przestrogi, które Mojżesz dał Izraelitom. Zawsze powinniśmy być świadomi tego, iż człowiek nie żyje samym chlebem, ale każdym słowem wychodzącym z ust Jehowy. Wiemy dokładnie, że naszym Bogiem jest jedynie Jehowa oraz że musimy Go miłować całym sercem, całą duszą i ze wszystkich sił, ponieważ jest Bogiem żądającym wyłącznego oddania. Co więcej, to Bóg, który jest ogniem trawiącym i jedynym uprawnionym do wywierania pomsty. Za ogromne pokrzepienie uznajemy również fakt, że wszystkie Jego dzieła są doskonałe i sprawiedliwe. Doprawdy, trzymanie się Jego wytycznych oznacza życie, podczas gdy nieposłuszeństwo prowadzi do śmierci!

We wszystkich naszych poczynaniach nadzwyczaj cieszy nas dobroć Jehowy i wzywamy ludzi ze wszystkich narodów, by radowali się razem z nami. Trafnie ktoś powiedział: „Niech człowiek XX wieku podda się zwierzchnictwu Bożemu w każdej dziedzinie swego życia, a zacznie pojmować doniosłość Księgi Powtórzonego Prawa”.

[Przypisy]